In 1994 brak de kro de ban door de piepjonge Constant Kusters (CP’86) aan het woord te laten. Maar wel bestookt door een GroenLinks/Marokkaans/Zuid-Moluks trio dat in scheidsrechter Ton Verlind een meespelende aanvoerder had: ‘Wat is er in je jeugd gebeurd dat je zulke opvattingen hebt?’ – meer ziekverklaring dan argument. Serieuze documentaires kwamen van de vpro. In Links, rechts, uit de maat (1998) toonde Rob Schröder de ‘linkse’ items die ultrarechts Europa-breed ging omhelzen (milieu, anti-Amerikanisme, productie- en consumptiecoöperaties, sociaal werk). In 2010 portretteerde Schröder voor Tegenlicht de oudere Constant Kusters en zijn ‘volksnationalisten’. Zij mochten hun opvattingen debiteren zonder dat de kijker nadrukkelijk werd beschermd.

Nu bezoekt Tegenlicht de rechterflank opnieuw. In Duitsland, waar de kiesdrempeldijk bezweek onder vluchtelingenstroom en terrorisme: Pegida en AfD. De locatie is bakermat Dresden. We kunnen en mogen er niet omheen, zegt Tegenlicht: ‘Europa kraakt. Er is boosheid over politiek die financiële en morele beslissingen neemt met grote consequenties, waarvan de prijs door een zwijgende meerderheid wordt betaald.’ Andere koek dan ‘u bent ziek en/of slecht’. Misschien ligt Tegenlichts legitimatie om AfD en Pegida aan het woord te laten ook in de woorden van psychiater Joachim Maaz, die spreekt van een antidemocratische ‘dictatuur van politieke correctheid’ en die het de plicht van politici vindt te vragen ‘wat doen we fout?’ – omdat achter nazisympathieën en politiek geweld sociale problemen en opvoedings- en relatiestoornissen schuilen. ‘Je kunt nooit zeggen: dat is een verwerpelijke mening, zelfs als je dat vanuit bepaald oogpunt zou kunnen zeggen.’ Curieuze formulering, maar verontwaardigd negeren blijkt óók niet afdoende.

Daarom gaan we mee met Harald Gilke, van huis uit spd, nu gemeenteraadslid voor AfD en vanwege die keuze ontslagen. Keurig van kleding en taal zet hij zijn busje (‘mobiles Bürgerbüro’) op steeds andere plekken om in gesprek te gaan met wie maar wil. Dat trekt sympathisanten. Dat trekt ook tegenstanders die fel om vpro’s filmvergunning vragen of die als ervaringsdeskundige vastberaden uitleggen dat economische vluchtelingen wel degelijk vluchtelingen zijn. Het busje moet ’s nachts worden verstopt uit angst voor antifa’s en die polarisatie maakt sommigen zelfs bang voor burgeroorlog. We maken kennis met coryfee Tatjana Festerling, die als ‘te rechts’ uit de Hamburgse AfD werd gezet, maar wier opvattingen inmiddels door die partij zijn omhelsd. We zien gelukkig ook Tobias Wolf van de Sächsische Zeitung die eerst kapot was van de massaal gebruikte slogan ‘Lügenpresse’, maar die unverfroren doorgaat met feitelijke en kritische berichtgeving over groeiend ultrarechts. Een woongroep van bejaarden kreeg per oekaze vluchtelingen ingekwartierd. Regisseur Hosman toont alle begrip voor hun ontzetting. Maar kijk en zie dat de werkelijkheid, ook in dit geval, weerbarstiger is dan je denkt. Een vriend vindt dat Tegenlicht dit überhaupt niet moet doen. Ik ben het daar niet mee eens, al voel ik me ongemakkelijk. Maar ik wil ook weten.

Britta Hosman, Wij zijn het volk, VPRO Tegenlicht, zondag 2 oktober, NPO2, 21.05 uur

Beeld: VPRO Tegenlicht: Wij zijn het volk, regie Britta Hosman.