Kunst en de feiten

Wat een teleurstelling is de nieuwe film van de Duitse regisseur Florian Henckel von Donnersmarck, vooral voor wie de moeite neemt zijn schitterende Das Leben der Anderen weer te zien. Deze film uit 2006, over de praktijken van de Staatssicherheitsdienst in de tijd vlak voor de val van de Muur, was een toonbeeld van hoe je in film alles kunt laten zien zonder iets te ‘vertellen’, culminerend in de persoonlijke verlossing die de hoofdpersoon, een opstandige Stasi-officier, ondergaat. Von Donnersmarck moet hebben gedacht: nu ga ik het anders doen. Op een verkeerde manier lukte dat; in Werk ohne Autor is er van subtiliteit weinig over. Dat is wrang, want in de kern van de film zit een verhaal dat erom schreeuwt secuur te worden verteld.

Von Donnersmarck kreeg het idee voor zijn film tijdens een ontmoeting met de Duitse schilder Gerhard Richter, in de jaren zeventig bekend geworden met zijn techniek van het impressionistisch naschilderen van foto’s. Een van de werken toont een naakte, zwangere vrouw. In gesprekken met Richter ontdekte de regisseur dat er een heel verhaal achter schuilt, dat van Richter zelf. Inmiddels neemt de kunstenaar volledig afstand van zowel de regisseur als de film, zoals te lezen valt in de nieuwe editie van The New Yorker.

Richter is de jonge kunstenaar Kurt Barnert (Tom Schilling) in Werk ohne Autor. Vlak na de oorlog wordt hij verliefd op Ellie Seeband (Paula Beer), net als hij student aan de kunstacademie in Dresden. Haar vader is professor Carl Seeband, een gynaecoloog met een oorlogsverleden, gespeeld door Sebastian Koch, een acteur die alle films waarin hij verschijnt alleen al daarom de moeite waard maakt. Ook hier: Koch straalt charme uit, bijvoorbeeld in zijn soepele manier van bewegen, maar als je hem ziet bekruipen je tegelijk ongemakkelijke gevoelens van gevaar. Juist op dit punt gaat Von Donnersmarck de mist in. Het vreselijke geheim dat professor Seeband met zich meedraagt – het betreft informatie die Barnert niet heeft, terwijl die zijn leven bepaalt – schept vele mogelijkheden. Maar telkens verdwijnt de spanning terwijl de regisseur alweer een nieuwe verhaallijn opent. De strakke techniek die zo goed werkte in Das Leben der Anderen is hier nergens te bekennen.

Na drie uur worden je ergste angsten bewaarheid: Von Donnersmarck wilde toch écht een film maken over de ‘helende eigenschappen van kunst’. Het geheim van zijn leven moet Barnert blijkbaar ontdekken in de schilderijen die hij maakt, niet door ergens in een archief te gaan zoeken. Dit hele idee kan niet kloppen: hoe kan iemand ooit een feit ontdekken door wat te gaan schilderen? Je kunt zoiets als het geheim van het leven ontfutselen via ezel en kwast, zeker, maar je kunt hiermee nooit erachter komen wat iemand precies tijdens de oorlog heeft gedaan. Om alles nog erger te maken kopieert Von Donnersmarck de techniek van Barnert/Richter in de visuele stijl van film, waardoor incidenten als de bombardementen op Dresden op een sprookjesboek lijken. Dat komt alleen maar vulgair over.