De strijd van de Iraanse cineast Jafar Panahi tegen het regime in Teheran werd op de spits gedreven een paar dagen voor zijn nieuwste film bij ons in première ging. Eerst kwam het nieuws dat hij in hongerstaking ging, maar een paar dagen later werd hij op borgtocht vrijgelaten. De 62-jarige regisseur van onder meer The Circle (2000) en Taxi Teheran (2015) moet een celstraf uitzitten voor het maken van ‘propaganda tegen de overheid’.
Hoe dit drama verder gaat, moet nog blijken. Duidelijk is dat Panahi doorgaat, zelfs in diep geheim. De maestro illustreert dat filmmaken iets venijnigs heeft, misschien zelfs móet hebben, iets hards en noodzakelijks, zeker als dat via de ‘kunstgreep’ gaat, waar ik bij Panahi aan denk door zijn clandestiene manier van draaien.
Van Dale verwijst ‘kunstgreep’ naar ‘trucs, vaardige ingrepen en listige streken’. Zie Taxi Teheran waarin Panahi zelf speelt. Als taxichauffeur voert hij gesprekken met gewone mensen die kampen met machtsmisbruik en censuur. Wij kijken naar een verhaal. Maar voor de personages is dit het bittere alledaagse: nervositeit, onvrijheid, angst, geweld. Alleen door zijn camera op deze werkelijkheid te richten, vaak bedekt waarmee de kunstgreep een feit is, komt hij dichter bij het blootleggen van de waarheid.
In zijn nieuwste, No Bears, is de vertelling intenser dan in zijn vroegere werk. De sfeer is er een van vijf voor twaalf. Regisseur Jafar, gespeeld door Panahi, bevindt zich op een dorp op de grens tussen Iran en Turkije waar hij bezig is met een nieuwe productie, althans die vindt plaats in Turkije en hij regisseert op afstand via FaceTime (kunstgreep!). Jafar kan daar geen kant op, maar heeft een wapen: zijn camera. En zijn oog valt op nog een ander verhaal. Beter: het verhaal vindt hém. Dat wordt duidelijk wanneer hij bezoek ontvangt van dorpsoudsten. Die eisen dat Jafar een foto overhandigt die hij per toeval heeft gemaakt en waarop te zien is hoe een jonge vrouw met een man kust. Probleem: de vrouw is al sinds haar geboorte uitgehuwelijkt aan een ándere man.
Nog een verhaallijn, die van de film die Panahi op afstand regisseert: Zara (Mina Kavani) en Bakhtiar (Bakhtiyar Panjeei), Iraniërs in ballingschap in Turkije, komen in de gelegenheid naar Europa te vluchten. Maar zij wil niet. Dit drama eindigt net als dat van de uitgehuwelijkte vrouw en de man met de gekrenkte eer in tragedie.
Hoe echt zijn deze verschrikkelijke werkelijkheden? Spelen de acteurs hun eigen leven na? No Bears roept vele vragen op. Kan kunst interveniëren in de echte wereld? Panahi illustreert dat cinema een potente politieke en culturele kracht is. Soms heeft de maker weinig onder controle, moet hij improviseren, kunstgrepen toepassen. En dát, leert Jafar ons, is wrang genoeg de ideale situatie voor een cineast.
Te zien vanaf 9 februari