Kussens

In ons Amsterdamse wijkblad lees ik over 4 mei-herdenkingen. Bij het Verzetsmonument op de Apollolaan en de gedenksteen in het Vondelparkhek op de Amstelveenseweg. Maar de derde locatie, het Namenmonument in de Gerard Terborgstraat, was me onbekend. Daar worden vermoorde joodse bewoners van Woningvereniging Samenwerking en verzetsstrijders herdacht. Bizar toeval dat ik een dag eerder Vergeten helden (max) zag. In de eerste aflevering verscheen het Harmoniehof van die Samenwerking in beeld, een steenworp van mijn huis. Elisabeth Bergen woonde er, Surinaamse verpleegkundige, naar Nederland gekomen om arts te worden. Met haar hier ontmoete man, die in 1940 stierf. In haar huis verborg ze joodse onderduikers, tot acht tegelijk, wat alleen al praktisch een mirakel blijkt als we met de camera naar binnen mogen.

Twee peuters vormden extra levensgevaar. De zwangerschap van een onderduikster leek rampzalig: baby’s huilen. Elisabeth liep met steeds dikker kussens onder haar jurk. Schandalig zwangere weduwe! Die ook nog uitlegde dat de vader ervandoor was. En dat die wit was, om het uiterlijk te verklaren. We zien een prachtfoto van Elisabeth met ‘haar’ baby. Presentator Jörgen Tjon brengt het verhaal; twee, nu bejaarde, nichtjes van Elisabeth vertellen. Voor even blij makend. Maar ze zijn verraden: de dan vijf onderduikers, op één kind na, vermoord. Baby Tom stierf op transport. Elisabeth overleefde Vught, Ravensbrück en Dachau, overleed in 1984, maar was gebroken.

In drie afleveringen vertelt Vergeten helden over negen mensen in het Nederlands verzet, afkomstig uit respectievelijk Suriname, Nederlands-Indië en de Antillen, oftewel ‘onze’ koloniën. Stuk voor stuk indrukwekkende verhalen. Die soms eindigen in de gewelddadige dood van betrokkene of in kamptrauma. Maar zelfs wie er heelhuids en geestelijk redelijk onbeschadigd doorheen komt, wordt tijdens en vooral na de oorlog geconfronteerd met gebrek aan erkenning voor het aandeel in wat toch heldendaden genoemd worden. En, in sommige gevallen, met tegenwerking tot aan regelrecht racisme (inclusief die van ons kabinet in Londen) – waartegen ze zich in de oorlog met levensgevaar verzet hadden. Voor de Indonesiërs geldt bovendien dat zij prompt tot vijand werden omdat ze eigen vrijheid nastreefden.

De serie mag soms wat schools aandoen, maar dat valt in het niet bij het belang ervan. ‘Kom vanavond met verhalen’ die nauwelijks tot niet verteld waren en die getuigen van onvoorstelbare moed. De kijker krijgt niet alleen de individuele oorlogsgeschiedenissen, maar ook de achtergrond van de migratie van betrokkenen; de situatie van hen en hun etnische groep als migranten in Nederland – en de oorlogsgeschiedenis in hun landen van herkomst (Suriname met zijn bauxiet voor de geallieerde luchtvloten; Curaçao met de olie; Ind(ones)ië met zijn Japanse bezetting en groeiend nationalisme). Elisabeth Bergen, Leo Lashley en Albert Wittenberg; Rudi Jansz, Evy Poetiray en Rachmad Koesoemobroto; Boy Ecury, Luis de Lannoy en Tirzo Sprockel – leer de namen kennen.