De vrouwenbeweging zoals die in de net gelanceerde miniserie Mrs America wordt verbeeld, is van net voor mijn tijd. Wel maakte ik de bloeiende uitloper ervan mee in de jaren tachtig. En weet dus dat om op te kunnen gaan in zoiets groots als de vrouwenbeweging, je een beetje dom moet durven zijn. Misschien überhaupt om ergens heel erg warm voor te kunnen lopen. Ik ging erin op, en had zo mijn aarzeling, af en toe, bijvoorbeeld als we door de straten marcheerden met fakkels in de hand en ik de studiegenote wier verstand en vooral schoonheid ik hoger aansloeg dan die van mezelf langs de kant zag staan kijken. Mijn eigen scepsis meende ik weerspiegeld te zien in haar blik, zoals ze daar stond, afwachtend, peinzend met haar mooie hoofd, de fiets aan de hand. Waarom stond zij daar, en liep ik hier?
L’une chante, l’autre pas, zou Agnès Varda zeggen. Zo heette in ieder geval haar ode aan de Franse vrouwenbeweging, daterend van 1977, een film waarin ze het geluk van het vrouw-zijn toonde zoals dat ook echt even een realiteit was, een geluk dat Mrs America weer helemaal voelbaar maakt.
‘Zo gauw ik als beginnend journalist de straat op werd gestuurd om de vrouwenbeweging te verslaan, was ik verliefd’, vertelt Vivian Gornick in een interview met Paris Review. Zoiets was er ook met mij aan de hand; iets maakte in ieder geval dat ik ontvankelijk was voor de collectieve gedachte die in de lucht hing toen ik begon met mijn studie in Amsterdam, ik liep graag achter types aan die een onvrouwelijk grote mond op durfden te zetten en wisten welke kant we op moesten. Ik associeerde dit met een wereldwijsheid waaraan het mijzelf ontbrak. Het feminisme bood een aantrekkelijk denkkader, een allesverklarende en bevrijdende ideologie om je fundamenteel oneens te kunnen verklaren met de wereld zoals die zich aandiende en in dezelfde adem jezelf opnieuw uit te vinden.
Als Mrs America iets voelbaar maakt, is het wel die euforie van een nieuwe gezamenlijkheid, het ontdekken van elkaars onvermoede kracht en de gedeelde verontwaardiging over eeuwenoude onderdrukking, ingesleten patronen. Het is bijna onmogelijk om niet acuut heimwee te krijgen naar de jaren zeventig, zo onverhoeds bruisend, heerlijk en fysiek aantrekkelijk worden die in negen afleveringen in beeld gebracht. En wat een genot om naar dat vrouwengedoe te kijken in die typisch vrouwelijke domeinen: voor de spiegel op de toiletten, onder de droogkap bij de kapper, rond de tafel in de keuken, dansend en drinkend in het Guggenheim. Vooral natuurlijk ook omdat die vrouwelijke gezamenlijkheid zo’n levend en weerbarstig ding is dat ook zomaar weer aan splijting ten onder kan gaan, de ene vrouw is de andere niet tenslotte.
Dat laatste is heel slim tot inzet gemaakt van Mrs America. Het ontwakend vrouwelijk bewustzijn wordt getoond in twee tegengestelde figuren, ieder op zich reikend naar vervulling. Aan de ene kant het revolutionair feministische perspectief via het icoon in opkomst, Gloria Steinem, en aan de andere kant de conservatieve tegenkracht die de traditionele vrouwelijke waarden hoog wil houden, Phyllis Schlafly. Beiden lopen tegen alledaags seksisme aan, beider ambitie en intelligentie worden gefnuikt, beiden moeten de mannen van zich af zien te houden, ze worden genegeerd en vernederd, misbruikt en voor de gek gehouden, maar ze kiezen een diametraal tegengestelde strategie, of preciezer gezegd: ze verwachten hun heil ieder voor zich heel ergens anders. De een werpt het schort bij voorbaat verre van zich, de ander bindt het schort des te steviger voor. Het komt tot een daadwerkelijke botsing rond de strijd om de invoering van het era, het Equal Rights Amendment, dat in elke staat bekrachtigd moet worden wil het bestaansrecht hebben. In het verschiet van beider activiteiten hangt voortdurend de grote vrouwenconferentie in Houston, in 1977, waar de vrouwenbeweging haar overweldigende elan zal laten zien en Schlafly een tegenconferentie op touw zet, om duidelijk te maken dat feministen niet namens haar en de haren spreken.
Eerlijk gezegd moest ik opzoeken of Schlafly echt heeft bestaan, en ja dus. In haar tijd was ze een strak gekapt fenomeen dat aan het hoofd stond van de stop era-campagne, waarbij stop stond voor Stop Taking Our Privileges. Zij wist heel wat medestandsters te verzamelen rond het idee dat invoering van de era zou betekenen dat vrouwen aan de wilden zouden zijn overgeleverd, geen eigen toiletten meer zouden hebben, niet meer voor hun kinderen zouden kunnen zorgen, militaire dienstplicht zouden moeten vervullen en niet langer via hun echtgenoot verzekerd zouden kunnen zijn van alles wat comfort en veiligheid biedt. En natuurlijk dat dit het begin zou zijn van de ondergang van mankind; aan de lopende band zouden baby’s in de baarmoeder worden vermoord, homoseksualiteit en andere aberraties zouden niet langer de kop worden ingedrukt, kinderen zouden opgroeien tot criminelen. Phyllis Schlafly was zozeer historische werkelijkheid dat zelfs de suggestie is dat het aan haar machinaties te wijten is dat niet in alle staten een meerderheid voor het ratificeren van het era bereikt kon worden en een fundamentele verklaring van gelijke rechten voor man en vrouw tot op de dag van vandaag in de VS niet is bekrachtigd.
Dat in Mrs America zo nauwkeurig en verantwoord en tegelijkertijd zo meeslepend en speels moderne geschiedenis wordt geschreven, vind ik een bijna pervers wonder. Oké, ze zijn al enige jaren dood, Betty Friedan, Bella Abzug, Shirley Chisholm (de eerste zwarte vrouw die zich in 1972 kandidaat stelde voor het presidentschap, iemand aan wie Kamala Harris zich schatplichtig verklaart), maar ze voelen nabij, zoals ze – in de vertolking van stuk voor stuk topactrices – hartstochtelijk van mening verschillen over de te volgen strategie, of ze niet te mainstream worden, hoeveel radicaliteit ze zich kunnen veroorloven. En Gloria Steinem leeft gewoon nog, ze is 86 inmiddels, en nog immer een mesmerising persoonlijkheid. Aan het eind van de speelfilm die ook al onlangs over haar leven is gemaakt, The Glorias, met in de hoofdrol Julianne Moore, is ze even ‘echt’ te zien, zoals ze de grote Women’s March tegen Trump toesprak, en dat is zeer indrukwekkend. ‘We will not be quiet’, verkondigt ze, rustig en overtuigd. ‘This is the upside of the downside. It begins with: we, the people.’
Het verbeelden van de persoonlijke geschiedenis van Phyllis Schlafly, vier jaar geleden overleden, is een van de grote troeven van Mrs America. Niet onbelangrijk: ze wordt gespeeld door Cate Blanchett op haar aller-ijzerenheinigst met permanente prodentglimlach. Hoe ze haar volgelingen rekruteert, indoctrineert en koeioneert, door roeien en ruiten gaat om de vrouwenbeweging in een verdacht licht te stellen, tegelijkertijd zich amper staande houdt in haar eigen vrouwvijandige omgeving met een veeleisende echtgenoot en zes kinderen, is even pijnlijk als amusant. Temeer daar het echte persoonlijke drama van eerzucht, twijfel en wanhoop zich steeds meer op de gezichten van haar volgelingen begint af te tekenen.
Daartegenover staat dus het New Yorkse ladida-leven van Gloria Steinem, een onweerstaanbare rol van Rose Byrne, de pilotenbril steevast deels bóven de lange steile haren achter de oren gestoken, aanstekelijk lijzig pratend en zich loom voortbewegend. Een sexy beest is het, Steinem. Zij ging door voor het acceptabele gezicht van het feminisme, en dat was, in mijn kringen althans, geen compliment. Met terugwerkende kracht groeit mijn respect voor deze rouwdouwer die een feministisch tijdschrift oprichtte dat in de week van verschijnen 26.000 abonnees vergaarde, haar gezicht en stem verbond aan de abortusbeweging, vrouwen van uiteenlopende snit, kleur en gezindte wist te verenigen, en in geen talkshow kon verschijnen of de vraag moest beantwoorden waarom ze geen man had, waarom geen kinderen, en dat terwijl ze er toch zo appetijtelijk uitzag.
Is het vrouw-zijn voldoende gemeenschappelijk kenmerk om gezamenlijk een revolutie te ontketenen? Altijd maar eventjes, lijkt het als je de golven overziet waarmee het feminisme opkomt en ook weer afneemt. Elke beweging heeft z’n criticasters, maar typerend voor de vrouwenbeweging is dat de grootste tegenbeweging altijd ook van vrouwen komt. Afgezien van zo’n georganiseerde tegenstem van een conservatief type als Schlafly, is er de onontkoombare versplintering van binnenuit, als klasse, kleur en seksuele voorkeur weer belangrijker worden dan een algehele solidariteit. Ook dit wordt heel mooi verbeeld in Mrs America, juist omdat Steinem zo’n roepende in de woestijn lijkt te worden: ‘Wat is er revolutionair aan een groep die het eens is met elkaar?’
En dan heb je natuurlijk de zogeheten sterke vrouwen die zich graag op hun individualiteit voorstaan en sceptisch toekijken als de troepen langs marcheren. ‘Een spook waart door Nederland’, schreef Renate Rubinstein in Hedendaags feminisme (1979), iemand van wie ik me veel van wat ze beweerde bijna persoonlijk aantrok. Het type queen bee dat zich meer senang zegt te voelen in mannengezelschap, is er altijd als de kippen bij om te laten weten ‘er’ niet bij te horen. Joan Didion maakte in een vier pagina’s tellend essay ‘The Women’s Movement’ in The New York Times, juli 1972, een massagraf van veertien belangrijke feministische teksten, van Beauvoirs De tweede sekse tot Greers The Female Eunuch. Zo nuffig superieur overigens dat er in feite weinig van te snappen is. Of ik wil het gewoon niet begrijpen als ze zegt dat er niet zo’n groot verschil is tussen een revolutionair streven en een romantisch verlangen. So what.
Tot slot is er de vrouwenconferentie in Houston, in 1977, het hoogtepunt van Mrs America. ‘We shall overcome’, wordt massaal gezongen. ‘We are not afraid.’ ‘Samen kunnen we ons land terugnemen’, bezweert Steinem. Wat een feest van een serie, die de macht van vrouwen weer even helemaal voorstelbaar maakt.
Mrs America is te zien via Ziggo. The Glorias draait vanaf 19 november in de bioscoop