‘HEEL DIEP IN het woud is een meer, helemaal rond, en heel diep, met pikzwart water, als mijn geweten zo zwart. (…) het water is zwart en de golven hoog. Zwarte hoge golven…’
HET ZIJN de woorden uit de slotaria van Katerina Izmajlova, hoofdpersoon in Sjostakovitsj’ opera Lady Macbeth van Mtsensk. Harp en zachte strijkers begeleiden de diep ongelukkige vrouw. Hartverscheurend, maar ook verbazingwekkend, die schuldbekentenis. De Lady Macbeth uit het verhaal van de negentiende-eeuwse schrijver Leskov, dat model stond voor het libretto van Sjostakovitsj’ opera, is immers de belichaming van het kwaad. Evenals de echte Lady Macbeth uit Shakespeare’s gelijknamige drama, naar wie zij werd vernoemd.
Wat deze drie vrouwen met elkaar gemeen hebben is een allergruwelijkste levenswandel. Zij vermoorden iedereen die hun geluk in de weg staat, tot waanzin en dood erop volgen. Maar hun drijfveren lopen sterk uiteen. Wie was Sjostakovitsj’ Lady Macbeth? En waarom weet zij, ondanks haar weerzinwekkende daden, toch ook sympathie op te roepen?
In de zomer van 1864 trof de nog jonge schrijver Leskov in de archieven van het gerechtshof in Orlov, waar hij werkte, de levensbeschrijving aan van Katerina Lvovna Izmajlova, die om haar extreem misdadig karakter de bijnaam ‘Lady Macbeth’ had gekregen. Het bericht verhaalt van de jonge koopmansvrouw Katerina die door haar man seksueel werd verwaarloosd, daardoor kinderloos bleef, en bovendien voortdurend werd vernederd door haar schoonvader Boris Timofejevitsj. Katerina slijt haar dagen in troosteloze eenzaamheid. Als zij de afwezigheid van haar echtgenoot Zinovi benut om een liefdesaffaire te beginnen met diens knecht Sergej, vervalt ze in een aaneenrijging van misdaden. Ze vermoordt haar opdringerige schoonvader en wurgt, geholpen door haar minnaar Sergej, haar echtgenoot bij diens terugkeer.
Katerina trouwt vervolgens met Sergej, maar haar geluk wordt vergald doordat ze wordt geteisterd door waanbeelden en angstvisioenen. Bovendien dreigt de komst van het neefje Fedja, formeel de erfgenaaam van Zinovi, roet in het eten te gooien van de inmiddels zwangere Katerina. De langzamerhand dolgedraaide geliefden verstikken het kind in de kussens van zijn bed. Een toevallige passant betrapt het tweetal en schakelt de politie in. Katerina blijft ontkennen, maar Sergej gaat door de knieen. Wanneer Sergej op de boot die hen naar een strafkamp in Siberie voert de medegevangene Sonjetka het hof maakt, gooit Katerina haar rivale in de ijskoude golven en springt er zelf achteraan. ‘Katerina Lvovna stortte zich, als een sterke snoek op een week-gevinde voorn, boven op Sonjetka en geen van beiden vertoonde zich meer.’
Leskov presenteerde zijn meeslepende novelle als ‘schets van een rechtbankkroniek’. Makkelijk viel het schrijven hem niet, zo blijkt uit een conversatie met een vriend: ‘Af en toe werd ik zo bang dat het niet uit te houden was. Mijn haar stond recht overeind en bij het minste geluid, door een beweging van mijn been of nek, liep het kippevel me over de rug.’
EIGENLIJK WERD LESKOVS Katerina met haar bijnaam ‘Lady Macbeth’ onrecht aangedaan. Haar misdaden kwamen immers voort uit liefde, uit onbeheersbare passie. In Shakepeare’s drama is Lady Macbeth een genadeloos monster, dat uit pure machtswellust handelt. Liefde speelt daarin geen enkele rol. Verblind door de voorspelling van de heksen dat Macbeth koning van Schotland zal worden, zet Lady Macbeth haar man ertoe aan Duncan te vermoorden. Om de troon veilig te stellen moeten ook nog enkele anderen het veld ruimen. Lady Macbeth vervalt in waanzin en sterft. Macbeth wordt vermoord.
Lady Macbeth zet haar man niet alleen aan tot moord, ze sleept hem mee in het kwaad en probeert zelf de handen schoon te houden. Daarin slaagt zij overigens niet. Al na de eerste moord blijkt de onomkeerbaarheid van hun daad als het echtpaar vergeefs probeert het bloed van de handen te wassen. Zij komen niet meer van hun schuld af en zinken vanaf dat moment steeds dieper in het moeras van de slechtheid.
HOE MEEDOGENLOOS Leskovs Katerina ook handelt, het is toch mogelijk enig begrip voor haar op te brengen. In het spoor van vernielingen dat zij achterlaat, heeft zij de weg van haar hart gevolgd. Nietsontziend, zonder berouw, maar vol overgave.
In die gedachte ging Sjostakovitsj nog veel verder. Hij zag Katerina niet als misdadigster maar als slachtoffer. In zijn biografie Getuigenis noteert hij: ‘Katerina Lvovna is een sterke, markante persoonlijkheid. Haar leven is triest en saai. Maar dan komt de liefde, een grote hartstocht. En het blijkt dat die hartstocht haar een misdaad waard is. Haar geweten kwelt haar, ze blijft denken aan de mensen die ze gedood heeft. Ik heb sympathie voor haar.’
Sjostakovitsj heeft geprobeerd Katerina’s goede kanten naar voren te halen. Hij karakteriseerde haar door milde houtblazers: klarinet en hobo. Ze is een zwoele, wellustige minnares. Het muzikaal idioom dat haar hartstocht verklankt is teder en aanstekelijk. Sjostakovitsj’ heldin is veel meer dan alleen maar een moordzuchtig loeder; ze is een vrouw geplaagd door verstikkende eenzaamheid, doodsangst, verdriet en waanzin.
Niet alleen door middel van het muzikaal idioom belicht Sjostakovitsj Katerina’s sympathieke kanten. Om van haar de Lady Macbeth te maken die hen voor ogen stond, brachten de componist en diens librettist Alexander Prejs de nodige wijzigingen aan in Leskovs verhaal. Zo lieten zij bijvoorbeeld de huiveringwekkende moord op het neefje weg. Sergej maakten zij extra boosaardig door hem deel te laten hebben aan een verkrachting. En ook de boosaardigheid van schoonvader Boris wordt dik onderstreept door hem een genant erotisch verlangen naar Katerina toe te schrijven.
DE BEROEMDE ZANGERES Galina Visjnevskaja, de passie in hoogst eigen persoon en de meest ideale vertolkster van Lady Macbeth, kon zich in alle opzichten vinden in Sjostakovitsj’ visie. Met de haar kenmerkende overdrijving gaat zij zelfs nog een stapje verder. In haar autobiografie Galina noteert ze: ‘Katerina bezit alle schoonheid van gevoel, die hij (Sjostakovitsj mb) kon opbrengen, en we raken besmet met zijn liefde voor haar.’ De opdracht in de partituur: ‘Voor Nina Vasiljevna Sjostakovitsj’, onthult voor haar de ware toedracht: ‘Zo zat dat dus! Natuurlijk! Nina was indertijd zijn verloofde geweest en Dmitri Sjostakovitsj was toen vierentwintig en dolverliefd op haar. Zijn opera was een rechtstreekse afspiegeling van zijn verhouding tot zijn aanstaande.’
Een wat vergaande interpretatie, maar het zij haar vergeven. Visjnevskaja was gewoon een extreem bewonderaarster van de componist en zijn Lady Macbeth. Vooral ook van het rijke muzikale idioom dat hij aan Katerina’s rol meegaf. ‘Sjostakovitsj’ opvatting van de rol van Katerina was echt geniaal. Toen ik voor het eerst de heel hoge passages zag, zowel bij de dramatisch gespannen scene waarin Sergej afgeranseld wordt als in de scene waarin de oude man wordt vergiftigd, tolde mijn hoofd. De grote Sjostakovitsj moet zijn redenen hebben gehad. Het antwoord was eenvoudig. Katerina zingt niet, ze “jammert”, zoals boerenvrouwen de doden bejammeren. Ik begreep meteen de techniek die dat fragment vergde: een doorzichtige klank.‘ En over de desperate slotscene schrijft ze: 'Een heel andere klankkleur - vlak, zonder vibrato - is vereist voor de aria in het strafkamp. Katerina, beledigd door Sergej, is buiten zichzelf van wanhoop; ze heeft een voorgevoel dat hij haar zal verraden. In die drukkende stilte, als de tijd schijnt stil te staan, hoor je opeens de melancholieke klank van de althobo, en de stem van een eenzame, ongelukkige vrouw, die mechanisch de woorden uit: “Het is niet gemakkelijk, als ze altijd voor je gebogen hebben, om dan voor het gerecht te staan.” Als het inzicht daagt en ze begrijpt wat ze gedaan heeft, stort met de lawine van het orkest de hemel op haar neer.’
ANDERS DAN LESKOV hoefde Sjostakovitsj zijn inspiratie niet te zoeken in de archieven van een rechtbank. Tijdens het stalinistisch communisme waren voorbeelden van de vertroebeling van recht en onrecht, goed en kwaad, zin en waanzin dichter bij huis te vinden. Omdat we van de componist gewend zijn dat hij meerdere boodschappen in zijn werken verpakte, kunnen we er gerust van uitgaan dat zijn Lady Macbeth ook naar de stalinistische misstanden van zijn eigen tijd verwijst. Maar het hoofdthema van de opera, Katerina’s moorddadige passie, tilt de opera boven de historische omstandigheden uit naar het walhalla van de geniale muziekdrama’s die de eeuwen doorstaan.