‘De functie van presidentieel vertegenwoordiger maakt het mogelijk invloed en controle uit te oefenen op de verschillende bestuurslagen en de rechtshandhavende organen. Ik vind het terecht dat iemand als u, die zijn hele leven in een productiebedrijf heeft gewerkt en die weet hoe gewone Russen leven, deze functie krijgt.’
Het lijkt een citaat uit lang vervlogen sovjettijden waarin Stalin of Brezjnev een communistische modelarbeider beloont met een hoge functie in het staatsapparaat. Maar het was president Vladimir Poetin die deze woorden op 19 mei 2012 uitsprak, net nadat hij voor de derde keer was gekozen. Hij deed dat bij de benoeming van Igor Cholmanskich tot zijn presidentieel vertegenwoordiger in de regio Oeral. Cholmanskich is voormalig voorman uit de Oeralwagonfabriek (Oeralvagonzavod), een bedrijf dat tanks en treinwagons produceert.
De benoeming was de beloning voor zijn voorstel in december 2011, tijdens het jaarlijkse live uitgezonden vragenprogramma met Poetin, om met zijn ‘kerels’ naar Moskou te komen om de demonstranten daar te verjagen. Eerder die maand waren Moskovieten massaler dan ooit sinds het aantreden van Poetin de straat op gegaan om te protesteren tegen de uitslag van de in hun ogen vervalste parlementsverkiezingen.
Achteraf gezien blijkt de benoeming van Cholmanskich het startschot voor de huidige zuivering onder de Russische intelligentsia en het ophemelen van de ‘Oeralwagonfabriek’, zoals de Russische Henk en Ingrid sindsdien worden genoemd. Voorlopig dieptepunt daarvan is de aanval op het Russische radiostation Echo Moskvy, dat vaak stevige kritiek uit op het Kremlin en op de Russische inmenging in Oekraïne. Hoofdredacteur Aleksej Venediktov ontsnapte vorige week maar net aan een aanslag door een compromis te sluiten met Gazprom-Media over de tijdelijke schorsing van een kritische journalist.
‘Het vermoeden is dat president Poetin teleurgesteld is in de bevolking’, zegt de Russische literatuurwetenschapper dr. H.S. Pavlovets, die vorig voorjaar vanwege zijn ‘onpatriottische’ mening werd ontslagen als hoofd van de vakgroep Russische literatuur op het Moskous Pedagogisch Instituut. ‘Hij heeft een maatschappij geformeerd waarin iedereen in zijn ogen het zijne heeft. Het gewone volk heeft een tv, werk, een auto. De intelligentsia kan naar het buitenland reizen, op internet lezen wat ze wil en heeft een goed inkomen. Toen de intelligentsia de straat op ging om zaken als eerlijke verkiezingen en het respecteren van de mensenrechten te eisen, voelde Poetin zich beledigd en dacht bij zichzelf: ik heb jullie alles gegeven en nou dit! Voortaan zoek ik mijn steun alleen nog maar bij het gewone volk.’
Zoals Henk en Ingrid door de voortdurende propaganda van Geert Wilders een eigen leven zijn gaan leiden als de gemiddelde Nederlander, zo is ook de Oeralwagonfabriek een bewust gecreëerde mythe, meent de Russische cultuurhistoricus en -socioloog en dichter dr. Ilja Koekoelin. ‘Met de term Oeralvagonzavod wordt in wezen gerefereerd aan werknemers binnen het militair-industrieel complex. Zij hebben belang bij het streven van het Kremlin om Rusland weer tot een militaire grootmacht te maken. Maar de staatsmedia richten al hun inspanningen erop om de werknemers van de Oeralvagonzavod, die Poetin volledig steunen, voor te stellen als de belichaming van alle werknemers in Rusland.’
Zelfs acteur Steven Seagal, bekend uit Amerikaanse actiefilms, werd toen hij in augustus een solidariteitsbezoek bracht aan Rusland ingezet ter promotie van de Oeralwagonfabriek. Op een wapententoonstelling kreeg hij een T-shirt cadeau uit de nieuwe kledinglijn van dit bedrijf. Op het shirt staat de enorme loop van een tank. Koekoelin denkt echter dat het gros van de bevolking niet zo fanatiek en oorlogszuchtig is, maar vooral het slachtoffer is van de staatspropaganda. ‘In het algemeen kun je zeggen dat de staatsmedia zich richten tot laagopgeleide mensen die nog nooit buiten Rusland zijn geweest. Zo’n driekwart van de Russen is nog nooit in het buitenland geweest, of alleen in een badplaats in Turkije of zoiets, waar ze volstrekt ontgaat wat er in de rest van dat land gebeurt.’
De boodschap die de Russische staatspropaganda de gewone burgers probeert in te prenten doet denken aan Wilders’ beeld van de ‘linkse grachtengordel’, en luidt volgens Pavlovets: ‘De enige garantie voor de bescherming van het gewone volk is de staat. Intellectuelen en progressieven hebben alleen maar minachting voor gewone burgers. Het zijn degenen die niets met hun handen kunnen produceren, geen tank kunnen besturen of machine bedienen, die in een warm kantoor zitten, smerige dingen over Rusland schrijven, en daar ook nog eens veel geld voor vangen. Mensen wordt te verstaan gegeven dat ze achter hun sterke leiders moeten staan. Die zorgen ervoor dat de buitenwereld bang voor Rusland is.’
Na het op het schild heffen van voorman Cholmanskich liet Poetin bijna dertig Moskovieten oppakken toen demonstranten aan de vooravond van zijn derde inauguratie wederom massaal de straat op waren getrokken. De helft van deze demonstranten is na tweeënhalf jaar (!) voorarrest afgelopen februari veroordeeld tot gevangenisstraffen van gemiddeld drie jaar, op grond van onrust stoken en verzet tegen de politie. Direct na zijn aantreden kondigde Poetin III een reeks repressieve wetten aan om ieder verzet de kop in te drukken, waaronder de wet die veel ngo’s dwong zich als ‘buitenlands agent’ te registreren.
Met de strijd rond Oekraïne en vooral de inlijving van de Krim is de aanval op kritische denkers volgens Koekoelin een nieuwe fase in gegaan. De machthebbers zijn er nu op uit de intelligentsia zelf te vernietigen. Pavlovets wijst op de parallel met de turbulentie na de Russische Revolutie, toen er een burgeroorlog woedde tussen de ‘Roden’ en de ‘Witten’. ‘Het interessante is dat de bolsjewieken precies hetzelfde deden nadat ze aan de macht waren gekomen. Ze verketterden de intellectuelen ten gunste van “het volk”. Opmerkelijk wat dat aangaat is dat veel intellectuelen zichzelf niet meer zo noemen. De populaire regisseur Nikita Mikhalkov zegt tegenwoordig bijvoorbeeld: “Ik ben geen intellectueel maar een aristocraat.” In de huidige atmosfeer moet je je schamen als je een intellectueel bent. Volgens de staatspropaganda is een intellectueel iemand die tegen de regering is en nergens mee tevreden is. De Russische machthebbers misbruiken de term en gijzelen daar de tegenstanders van het regime mee.’
De inlijving van de Krim leidde tot een waterscheiding tussen de grote groep voorstanders, de Krymnasj (De Krim is van ons), en de minderheid van vooral progressieve denkers en journalisten die dit ingrijpen veroordelen. De laatste groep wordt sindsdien bestempeld als vijfde colonne, handlangers van het Westen die uit zijn op de neergang van Rusland. ‘Poetin noemde ze aanvankelijk “nationale verraders”, maar toen uitkwam dat dit een term was die Hitler gebruikte, hebben politiek en staatsmedia het over de “vijfde colonne”’, zegt Ilja Koekoelin.
Zowel hoogopgeleide voor- als tegenstanders van de Krim-annexatie reageerden echter geschokt toen eind maart de prominente historicus Andrej Zoebov het eerste slachtoffer werd van het herboren ‘hoera-nationalisme’. Zoebov werd ontslagen uit zijn functie als hoogleraar op de prestigieuze Russische diplomatenacademie mgimo, omdat hij de annexatie van de Krim had vergeleken met de inlijving van Oostenrijk door Hitler-Duitsland. Dat juist de uitermate conservatieve Zoebov, die erg actief was voor de reactionaire Russisch-orthodoxe kerk, zo werd afgestraft voor zijn afwijkende mening zagen velen als een voorteken van het ‘nationalistische spook dat door Rusland waart’.
‘Er is weer een poging gaande om een totalitaire staat te vormen, waarin iedereen hetzelfde liedje moet zingen’, zei Zoebov na zijn ontslag. De woorden van Zoebov klinken profetisch nu het Kremlin de aanval heeft geopend op Echo Moskvy, dat algemeen wordt gezien als het laatste bolwerk van de Russische progressieve intelligentsia.
Het in 2011 door Poetin opgerichte Volksfront bevorderde de scheuring binnen de intelligentsia. Deze politiek-maatschappelijke beweging bracht schrijvers bijeen die de inlijving van de Krim steunden. Wetenschappers die loyaal zijn aan het Kremlin kregen meer fondsen tot hun beschikking. Het leidde tot een diepgaande verdeeldheid binnen de intellectuele en culturele elite.
‘De Krim-annexatie heeft een groot deel van de intellectuelen die voorheen protesteerden tegen de oneerlijke verkiezingen en verkondigden dat het met Rusland de verkeerde kant op ging tot Poetin-aanhanger gemaakt’, zegt Pavlovets. ‘Met veel bekenden heb ik het contact daarom op een lager pitje gezet of helemaal verbroken. Ze waren compleet veranderd en begonnen liberale denkers zoals ikzelf liberasti te noemen.’ Liberasti refereert nadrukkelijk aan pederast, het Russische scheldwoord voor homoseksuelen.
Koekoelin meent dat de omslag van veel voorheen kritische intellectuelen voor een belangrijk deel een zaak van emotie is: ‘Ze geloven niet alle staatspropaganda die ze horen en zien, maar ze onderschrijven wel het idee van de huidige “belegering” van Rusland. Dus, wat ik persoonlijk heel erg vind, verdedigen deze hoogopgeleiden standpunten van de staat waar ze soms zelf niet in geloven.’
Na het spraakmakende ontslag van Zoebov volgden ‘zuiveringen’ op andere onderwijsinstellingen. Pavlovets raakte zijn baan op het Moskous Pedagogisch Instituut kwijt nadat hij het tijdens een docentenbijeenkomst had opgenomen voor een van de docenten binnen zijn vakgroep, Eleonora Sjafransjkaja, die het vak ‘historische trauma’s in de Russische literatuur’ gaf. Daarin kwamen zaken ter sprake als de Goelag, de holocaust en de onderlinge verhoudingen van de etnische groepen in Rusland en de Sovjet-Unie. ‘Op een speciaal bijeengeroepen docentenbijeenkomst hield de plaatsvervangend directeur, zelf doctor in de historische wetenschappen, een tirade over haar lesprogramma. “Het is een schandalig programma dat onze gevoelens beledigt en ons vernedert. Het bevat veel informatie waar onze studenten niets aan hebben, de holocaust is bijvoorbeeld nog helemaal niet eenduidig bewezen.”’
Pavlovets ging hier tegenin, maar werd zelf langdurig het mikpunt van de aanwezige docenten. ‘Ik ben toen opgestaan en heb gezegd: “Beste dames en heren, dit alles doet denken aan 1937.” Het einde van het liedje was dat ik uit mijn functie werd ontheven.’ Dat er een rechtstreeks lijntje liep vanuit het Kremlin naar het Moskous Pedagogisch Instituut, waar studenten worden opgeleid tot leraar, ontdekten Pavlovets en zijn collega’s toen bleek dat een nieuwe hoogleraar op het instituut de voormalig perssecretaris van de presidentiële veiligheidsdienst fso was. Deze Sergej Devjatov is inmiddels hoofd van de vakgroep twintigste-eeuwse geschiedenis op de Moskouse Staatsuniversiteit.
De retoriek van de machthebbers tegen intellectuelen is nog een wonder van verfijndheid vergeleken bij de berichtgeving op de Russische tv, die geheel in staatshanden is. Kern van de staatspropaganda op de ‘zombiedoos’, zoals critici de Russische tv noemen, is het steeds bottere betoog dat Oekraïners en Russen één volk zijn en dat de fascistische junta in Kiev, die eind februari president Janoekovitsj heeft verjaagd, erop uit is Rusland met steun van vooral Amerika te vernietigen. In het streven om de gewone Russen in de staatsversie van de gebeurtenissen in Oekraïne te laten geloven, lijkt de beeldvorming steeds meer op die uit de donkerste dagen van de Koude Oorlog. Zo belichtte begin september het fanatieke Kremlin-kanaal ntv de komst van de nieuwe Amerikaanse ambassadeur in Moskou met een item over een bezoek van ‘de beste vrienden van de junta’ aan de ambassadeur. De beste vrienden van de junta, zo werd duidelijk voor de Russische kijker, waren oppositieactivisten en prominente intellectuelen die het Russische optreden in Oekraïne veroordelen.
In beeld kwam ook de populaire zanger Andrej Makarevitsj, die het optreden in Rusland onmogelijk wordt gemaakt sinds zijn deelname aan de Mars voor de Vrede in maart, een reactie op de inlijving van de Krim. Journaliste Slava Tarosjina van de krant Novaja Gazeta schreef eind augustus dat de demonisering van Makarevitsj en andere politieke tegenstanders appelleert aan de onderbuik van de gewone Russen. Makarevitsj gaf weliswaar ook een benefietconcert voor de kinderen van vluchtelingen in het door de pro-Russische rebellen bezette Oost-Oekraïne, maar, zei Tarosjina, dit maakt geen enkel verschil voor zijn verkettering. ‘De nieuwe standaard voor de tv-propaganda is erg handzaam, net als bij een religie hoeven er geen bewijzen te worden geleverd voor wat er wordt beweerd.’
Directeur Vladimir Koelistikov van ntv, net als Echo Moskvy eigendom van de mediapoot van staatsbedrijf Gazprom, bestrijdt dat zijn omroep de spreekbuis is van het Kremlin, zoals Russische critici beweren. Maar omdat ntv afhankelijk is van reclame-inkomsten, aldus Koelistikov, moet het rekening houden met wat leeft bij het grote publiek. ‘Dat geldt ook voor het nieuws over Oekraïne. Net als bij de meerderheid van de Russen gaat de sympathie van onze dappere correspondenten, die vanuit de brandhaarden daar het nieuws brengen, uit naar de opstandelingen in Oost-Oekraïne. Dat betekent echter niet dat we de andere kant van het verhaal niet belichten. Het enige wat wij niet doen is meewerken aan de door Kiev verspreide mythe dat het Russische leger is binnengedrongen op Oekraïens grondgebied. Waarschijnlijk noemen de Russische marginale media, die hun bestaan danken aan het uitmelken van Russische en buitenlandse sponsors, ons daarom “de spreekbuis van het Kremlin”. Maar het punt is dat het Kremlin, net als wij en in tegenstelling tot de marginale media, de spreekbuis van de meerderheid is.’
De belangrijkste reden dat de staatspropaganda werkt is volgens hoofdredacteur Aleksej Venediktov van Echo Moskvy dat het gros van de Russen doelbewust de kop in het zand steekt. ‘Duitsers wilden niet zien dat er Duitse concentratiekampen bestonden. Als er sprake is van massale propaganda zoeken alleen erg alerte mensen de waarheid, want de waarheid is moeilijk en pijnlijk.’
Koekoelin wijst op de doordachte methoden waarmee het Kremlin, bijgestaan door een leger van pr-adviseurs, de politieke boodschap brengt. Door de Oekraïense regering en hun bondgenoten, de Verenigde Staten en de EU-landen, voortdurend als fascisten af te schilderen refereren de Russische leiders bewust aan de Tweede Wereldoorlog. ‘De Grote Vaderlandse Oorlog, zoals de Tweede Wereldoorlog in Rusland wordt genoemd, heeft een enorme emotionele lading. De politieke elite presenteert haar daarom als stichtingsmythe van het hedendaagse Rusland, waarbij ze het Russische optreden in de oorlog voorstellen als duidelijk superieur aan dat van het Westen.’
De critici zijn pessimistisch over de mogelijkheid om Poetins nationaal-patriottisme een halt toe te roepen. Koekoelin is ervan overtuigd dat Poetin de strijd om Oost-Oekraïne zal voortzetten. Het belang om de binnenlandse oppositie te onderdrukken is volgens hem daarbij minstens zo groot als het door de Kremlin-propaganda verkondigde streven Rusland weer zijn grootmachtstatus terug te geven. ‘Ik denk dat het voornaamste politieke doel het behoud van Poetins macht is. Alle staatsmedia en de huidige groepen binnen de Russische elite zijn namelijk onderling met elkaar verknoopt, en hebben dus belang bij de zittende macht.’
En in tijden van oorlog wordt alles vloeibaar. Of, zoals journaliste Tarosjina van de Novaja Gazeta zegt: ‘Wie vandaag niet met ons meezingt, die zingt tegen ons. Moet er met iemand worden afgerekend, dan wordt daar wel een aanleiding voor gevonden. Door de dreigende oorlog worden alle afgezaagde praktijken van de vroegere kgb’ers weer actueel.’
Beeld: Pro-Poetin-demonstratie in Moskou (William Webster / Reuters)