In het Frans bestond het woord pas sinds de vertaling in 1769 van Sterne’s A Sentimental Journey en was het anglicisme rond de eeuwwisseling ronduit een modewoord geworden. In de tijd dat Flaubert zijn tweede roman onder dezelfde titel schreef, gepubliceerd in 1869, had het de neutrale betekenis van ‘gevoel’ gekregen en in die zin gebruikte Flaubert het ook voor zijn roman over de vergeefse liefde van de jonge Frederic voor Madame Arnoux tegen de achtergrond van de revolutionaire woelingen in Parijs 1848.
Leerschool van het gevoel kun je lezen als inwijding in de wereld van de (volwassen) gevoelens: de puur gevoelsmatige opvoeding, waarvan Emma Bovary het slachtoffer werd, maar ook een initiatie door het gevoel, leren leven door de ervaring van een passie. En dat is het perspectief van de onvoltooide, postuum verschenen roman van de Portugese auteur Jorge de Sena (1917-1978).
Zijn stof heeft De Sena met Flaubert voor een groot deel gemeen, zij het dat de politiek bij Flaubert nergens meer dan achtergrond wordt, terwijl De Sena het persoonlijke en het politieke van meet af aan op elkaar betrekt, een ware sociaal-erotische kruisbestuiving. Net als Flaubert maakte hij overvloedig gebruik van eigen ervaringen zonder met de hoofdpersoon geidentificeerd te willen worden - en daarvoor was afstand nodig, tijd dus. Flaubert schreef over de woelingen van 1848 van op een afstand van twintig jaar; De Sena vatte al in 1942 het plan op voor ‘een genadeloos portret van een stuurloos volk in staat van ontbinding en een verstikte jeugd’.
Het plan dijde uit tot een in vier delen gedachte romancyclus, die Gekluisterde berg zou heten, over de geestelijke en politieke ontwikkeling van een generatie in het Portugal van Salazar. Sinds 1967 lag wat er van dit plan gereed was - de roman Tekens van vuur - te wachten op definitieve voltooiing. Ondertussen en daar na had De Sena ettelijke episoden uit het grotere geheel in korte verhalen ondergebracht, in de bundels In naam van de duivel en Grote kapiteinen.
Na deelname aan een mislukt komplot tegen de dictatuur in 1959 moest De Sena uitwijken naar Brazilie. Vanaf 1965 tot aan zijn dood leefde en doceerde hij in de Verenigde Staten. Een ‘Lusitaanse wereldburger’ noemde hij zichzelf ironisch. Zijn werk kreeg in Portugal pas kansen door de Anjerrevolutie van 1974 en meteen werd het ook in allerlei landen vertaald. Arie Pos vertaal de vorig jaar De wonderdokter, een in de middeleeuwen gesitueerde ‘diablerie, even zorgvuldig vertaald en van informatie voorzien als de roman Tekens van vuur, die veel realistischer en conventioneler van opbouw en stijl is.
TIJDSTIP EN PLAATS van handeling in deze roman zijn exact aangegeven. In de eerste twee delen zien we de hoofdpersoon in zijn element, samen met enkele vrienden die eveneens tot de jeunesse doree van Lissabon behoren. Hij is achttien en net gaan studeren. En dan op 18 juli 1936, precies de dag dat hij zoals elk jaar op zijn vakantieadres bij een oom en tante in de luxe badplaats Figueira da Foz arriveert, breekt in Spanje de nationale revolutie uit. Het begin van de burgeroorlog brengt ook Figueira in opschudding vanwege het grote aantal Spaanse badgasten. Jorge krijgt er direct mee te maken doordat zijn oom twee Spanjaarden, een Asturische socialistische leider en een Baskische separatist, onderdak verleent. Voor de Portugese dictatuur is de burgeroorlog een mooie aanleiding om ook in eigen land een klopjacht in te zetten op al degenen die met het internationale bolsjevistische komplot in verband konden worden gebracht.
Vooralsnog heeft de jongen alleen maar oog voor zijn zomervrienden, met wie hij een intenser contact heeft dan met zijn klasgenoten, juist omdat ze niets anders gemeen hebben dan de omstandigheden. De eerste avond loopt de ontmoeting al uit op een stevige orgie in een verlaten klooster met een aantal nachtvlinders uit het casino. De tweede dag verklaart het meisje op wie hij het vorige jaar vaag verliefd was, hem haar liefde, hoewel ze op het punt staat met een ander te trouwen, en erg sterk hoeft hij niet aan te dringen om tot een rendez-vous te komen in een Stundenhotel.
Bronstig zijn ze allemaal, in wisselende combinaties, en De Sena laat niet na dit alles in kleuren en geuren te beschrijven. Maar van buiten af is er weinig van te zien, op het strand is er rond de burgermeisjes een sanitair kordon van moeders en tantes, bovendien heeft elk huwbaar meisje wel een strijdbare broer. Hoertjes en dienstmeisjes zijn daarentegen altijd beschikbaar. De liefde tussen Jorge en Mercedes wordt van meet af aan bedreigd door de buitenwereld. Zolang die geen vat op hen heeft, beleven zij een paradijselijke vereniging. Een grotere bedreiging is die van binnenuit: de stem van Jorge’s intellect, die alle spontane gevoelens en handelingen verknipt door zijn hogere dialectiek van 'veroveren is verliezen’ en zo meer.
De burgeroorlog breekt uit, ook in het leven van Jorge. Tot die dag heeft hij nog nooit over politiek nagedacht. Hoe kan het ook anders: ‘Onze families interesseerden zich niet voor politiek, behalve in termen van “orde”, en prezen zich gelukkig met de vrede die de regering een land in wanorde had opgelegd. Wat die wanorde was en welke orde de regering had opgelegd, daarvan hadden wij geen flauw idee.(…) De “orde” was het tegenovergestelde van “revoluties”.’
JORGE WORDT DE katalysator in een reeks elkaar snel opvolgende gebeurtenissen. De intrige die hij haast ondanks zichzelf verknoopt, is te ingewikkeld en te bizar om hier in een paar woorden weer te geven. Hoewel begonnen om zijn liefde veilig te stellen, hebben de gebeurtenissen al gauw weinig meer met het meisje te maken. Belangrijker is wat ze in het gemoed van de jongen aanrichten. En hier hebben we de lessen in gevoel: hardhandige lessen, lessen door het gevoel, hem door de samenloop der omstandigheden opgedrongen. ‘Maar was ik werkelijk degene die dat allemaal ontketend had?’ Ja en nee. Hij is tegelijk toeschouwer - immers, hij is met vakantie - en handelend persoon in verschillende reeksen gebeurtenissen die parallel lopen en elkaar af en toe kruisen; het leven gaat niet met vakantie. Hij wordt overvallen door het besef dat er geen oorzaken of beweegredenen zijn, dat een dwingend verband ontbreekt. Iedereen neemt deel aan een reidans, waarin dezelfde personen in telkens wisselende paren verschijnen en verdwijnen.
Wat hij vooral leert, is de ingewikkeldheid van verhoudingen. De burgeroorlog is een razernij die iedereen meesleept en het persoonlijke betekent voortaan alleen nog maar iets in het perspectief van partijen en standpunten. In die wirwar van gebeurtenissen is, evenals in de geestesverwarring van de jongen, een onbekende toekomst voorvoelbaar maar nog niet grijpbaar.
Jorge is veranderd zodra hij ziet dat hij in en door anderen bestaat, dat wil zeggen zodra hij zijn onschuld en zijn vermeende unieke ik kwijt is. En hij raakt zijn onschuld kwijt zodra anderen hem gebruiken. De Sena geeft Jorges innerlijke ontwikkeling alle ruimte, en die is ook wel nodig voor de vele gedachtenkronkels en tegenstrijdige gevoelens met betrekking tot liefde, vriendschap, verraad en verantwoordelijkheid, voor de verwerking van de vele schokken die hem uit zijn kindertijd in de volwassenheid stoten - een pijnlijk proces dat hem de ene duizeling na de andere bezorgt.
De grootste verandering is wel dit zelfbewustzijn dat hem tot toeschouwer maakt, ook van zichzelf. Ondertussen of liever onder invloed van de grote en de kleine burgeroorlog is in Jorge ook nog eens de dichter bovengekomen. Tegen zijn zin, want ambities in die richting had hij nooit gehad, maar er begint iets in hem te spreken, iets van een heel andere orde en taal dan zijn verwarde gedachten over wat hem overkomt. En prachtig is hoe De Sena niet alleen zegt dat uit de geestesverwarring een dichter ontstaat, maar dat ook regel voor regel laat zien. En de eerste regel waarin Jorges anderszijn zich manifesteert, begint met de woorden ‘Tekens van vuur, nemen de zielen afscheid, rustig en zwijgzaam, van deze koude as’.