Leve Luc de Vos, Voor Emilia en andere tips van onze critici

Popmuziek – Leon Verdonschot

Leve De Vos

Op de hoes van een album van Gorki stond het hoofd van Brezjnev, op een ander dat van Joerie Gagarin, de eerste mens in de ruimte. Omdat hij zo’n mooie ‘karakteristieke kalibatenkop’ had, volgens Luc de Vos. En omdat hij net als Brezjnev het geloof in maakbaarheid symboliseerde. ‘Ik hou van die pogingen om de menselijke geschiedenis te veranderen, van die ambities die gedoemd zijn om te mislukken. Joerie belichaamt voor mij de metafoor van de ambitie op te stijgen van de aarde, richting hemel.’

Afgelopen week steeg Luc de Vos zelf onverwacht op. Hij laat het mooist denkbare achter: een oeuvre vol prachtige composities en raadselachtige zinnen, die een beroep deden op de verbeelding van de luisteraar, en aan dat beroep werd massaal voldaan. Gorki, een band gebouwd rond de volstrekte eigenheid van Luc de Vos, werd een van de meest geliefde popbands van Vlaanderen. Treffender dan hier kan het niet worden verbeeld: een Vlaams stadion vol voetbalfans zingt vlak na Vos’ dood mee met[Mia](http://www.hbvl.be/cnt/dmf2014113001403952/fans-anderlecht-en-club-brugge-zingen-luidkeels-mia?utmsource=twitter&utmmedium=dlvrit&utmcampaign=feed), een van de mooiste liedjes ooit geschreven in het Nederlands taalgebied.

In een van zijn boeken (dat kon hij ook al zo goed, schrijven) ontmoet hoofdpersoon Vos – als zanger van popgroep Gorki te gast in een tv-programma – Michel Houellebecq, ‘een echte ketter die goddeloze boeken schreef en veel zoop en naar de hoeren ging. Niet echt een man naar mijn hart.’

Houellebecq boezemde De Vos angst in, omdat de schrijver hem niet zozeer van zekerheden berooft, als wel van de troost die zijn katholieke opvoeding als nakomertje in een gezin van zeven kinderen in een CVP-plattelandsgezin hem heeft gegeven. Al predikt De Vos de rock-’n-roll en is hij gefascineerd door decadentie (vandaar zijn bewondering voor Freddy Mercury en Amerikaanse hiphopartiesten: ‘Zonder scrupules al dat goud om hun nek’), het katholicisme heeft hem gemoedsrust verschaft. Het is dezelfde spagaat die door het hele muzikale en literaire oeuvre van Luc de Vos loopt: melancholische levensliederen spelen en tegelijk de wijdbeense rockgod willen zijn.

Natuurlijk bestaat God niet, vindt De Vos, maar zo houdt hij Houellebecq voor, zonder mysterie geen bestaan. De Vos’ vader hield hem zelf voor dat liefde alles overwint, zelfs de dood.

Dat dit in een volwassen wereld onthoudbaar kan blijken, dreef hem in veel van zijn liedjes en verhalen terug naar de nasmaak van de jeugd. Keek hij nog maar eens naar Junglebook en concludeerde dat daar in dat duistere oerwoud Mowgli in ieder geval van Baloe hield en zong: ‘Jong zijn doe je zo/ Je neemt wat je hart verlangt/ En betalen doe je later wel een keer.’

De Vlaamse artiest waar hij zelf tegen opkeek, was Tom Barman van dEUS. Op Ik Ben Aanwezig, misschien wel het allerbeste album van Gorki (al vond De Vos zelf het achteraf overgeproduceerd), zongen ze een duet, het prachtig verstilde titelnummer:

De misschien wel treffendste samenvatting van de kwaliteit van Luc de Vos’ werk zit in de live-versie die hij van De olifant is grijs opnam voor het Vlaamse Radio 1. Het nummer, met die wondermooie zinnen ‘Ze namen te veel/ Te veel van het goeie/ En nu zien ze sterren’, wordt onderbroken door een tirade van cabaretier Wim Helsen, die hem vraagt wat hij in vredesnaam bedoelt met die tekst. Hij legt hem een reeks levensproblemen voor en citeert als antwoord steeds die songtekst van De Vos, met als terugkerende vraag: een tekst die zo raadselachtig is, kan ik daar soms troost uit putten? En ja, dat kon bij Luc de Vos. Keer op keer.

Film – Gawie Keyser

Imagine Festival - aanstaande zaterdag de hele dag in filmmuseum EYE

Het Imagine Festival wil films vertonen die de ‘scheidslijnen tussen realiteit en fantasie verkennen’. Zoals de afgelopen jaren is gebleken ligt hierin zowel de kracht als de zwakte van dit festival. Want zo’n omschrijving over droom en werkelijkheid is eigenlijk op alle cinematografische werken van toepassing. Misschien is het punt meer dat Imagine er telkens weer in slaagt juist met vreemde films te komen die anderszins misschien nooit in de Nederlandse bioscopen zouden komen. Vaak zijn het titels die net tussen de bij ons geldende, verstikkende normen van ‘arthouse’ en ‘publieksfilm’ in vallen. Dat zal al niet anders zijn wanneer het festival komende zaterdag eenmalig een wintereditie beleeft, met een dag lang buitenissige werken in het filmmuseum EYE te Amsterdam. Eén ding staat vast: saai zal het niet worden.

In Mike Cahills I Origins doet wetenschapper Ian Gray (Michael Pitt) een ontdekking die creationisten een doorn in het oog zal zijn, excuse the pun, want hij slaagt er in zijn laboratorium in blinde wormen zelf ogen te laten ‘groeien’. Voor gelovigen zijn ogen blijkbaar een bewijs voor het bestaan van God. Want ogen, zo zeggen ze, kunnen niet evolueren. Wanneer Ian verliefd wordt op de mysterieuze Sofi (Astrid Berges-Berges-Frisbey) komt zijn nuchtere levenshouding onder druk te staan. De mooie vrouw is ervan overtuigd dat het transcendentale even goed deel van het dagelijks leven is als de natuurkundige wetten die volgens Ian het menselijk bestaan bepalen. Dit gegeven stuurt het verhaal, maar uiteindelijk overheersen vooral gevoelens van herinnering en verlies. Dat zijn motieven die opvallend vaak in de moderne sciencefiction opduiken, ook in I Origins, een film die een interessant antwoord geeft op de oude vraag of er meer tussen hemel en aarde is.

Jim Mickle’s Cold in July speelt zich in de jaren tachtig af, en de film maakt ook de indruk alsof hij in die tijd gemaakt is: een soundtrack van elektronische muziek, tinten van donkerblauw, mannen met matjes en twee acteurs die in die tijd sterren waren, Don Johnson in de rol van een soortement Texaanse cowboy-detective en Sam Shepard als een vader die de dood van zijn zoon komt wreken. De zoon wordt namelijk doodgeschoten door een brave huisvader, gespeeld door Michael C. Hall, wanneer die hem ’s nachts betrapt bij het inbreken in zijn woning. Mooi is hoe deze film telkens van toon verandert. Eerst lijkt het om een neo-noir te gaan waarin wraak overheerst. Maar dan blijkt er veel meer aan de hand te zijn. Het laatste half uur wordt gekenmerkt door een fabuleuze shoot out waarin regisseur Mickle grof geweld gestileerd in beeld brengt. Een hoogtepunt is het acteren van Shepard, die vooral ook bekend is als dichter en toneelschrijver, en die in zijn carrière toch veel te weinig in sterke rollen te zien is.

Ten slotte, om 16.05 uur wordt in zaal 1 Tobe Hoopers The Texas Chainsaw Massacre (1974) vertoond. Deze omineuze beschrijving valt in het programma te lezen: ‘Veertig jaar oude klassieker ziet er na een digitale oppoetsbeurt beter en tijdlozer uit dan ooit.’ Blijkbaar is een van de engste films die ik ken nu in haarscherp beeld – nota bene een 4K-restauratie – op een enorm scherm te bewonderen. Wie durft zoiets aan?

Kunst – Koen Kleijn

Heel lastig om binnen te komen, maar de moeite van het gedrang in het trappenhuisje van Foam waard: de foto’s van Vivian Maier (1926-2009), een anoniem dametje, als iemand uit een kort verhaal van Alice Munro, die honderdduizend negatieven naliet: beelden van zichzelf, in etalageruiten, straatbeelden. Ook bewegend beeld. Het vreemde aan de beelden is dat ze – ondanks de levendige scènes – zo buitengewoon introvert zijn, alsof de maakster zichzelf als het ware onzichtbaar achtte. Foam, Amsterdam, t/m 27 januari.

In Assen – waar je vroeger ‘of all places’ achter zou zetten, maar die tijd is voorbij – keert nog maar eens Kazimir Malevich terug, met De jaren van figuratie, schilderijen gemaakt in de Stalin-tijd, toen de avant-garde in de ban werd gedaan. De vroege suprematistische werken hangen er ook, maar het verhaal van de tentoonstelling is net anders dan dat van de grote Malevich-tentoonstelling van het Stedelijk. Het Russisch Museum in Petersburg en zijn directeur, mevrouw Petrova, is Assen gunstig gezind en leende het museum eerder al een vracht sociaal-realistische werken uit.
Drents Museum, t/m 15 maart.

Verder aardig en/of interessant: Emo Verkerk in het Gemeentemuseum Den Haag en, in dezelfde stad, tachtig jaar Donald Duck in Museum Meermanno. Nog in Rotterdam: Studio Wieki Somers, elegant en dromerig design, en nog tot 11 januari 2015: Rudolf Steiner, Kunsthal.

Televisie – Walter van der Kooi

Voor Emilia

In december start One Night Stand, reeks van zes vijftig-minutenfilms. Negende jaargang van dit gezamenlijk dramaproject van NTR, Vara en VPRO, waarin vooral jonge regisseurs en scenaristen aan bod komen. De eerste twee van dit jaar zijn meteen al filmisch en inhoudelijk interessant, zij het onvergelijkbaar in stijl en toegankelijkheid. Voor Emilia is ‘klassiek drama’: over een middelbare lerares Duits, die er nu eens niet uitziet als een optimaal geconserveerde actrice maar als veel vrouwen die de strijd tegen buikvet niet opgeven maar ook niet meer kunnen winnen. Zeker niet als ze de slagen van het lot dempen met iets te veel wijn. Geen alcoholisme: ze functioneert uitstekend op school en kan het leven zonder partner redelijk aan, mede door rationele organisatie van haar seksleven. Maar de komst van een nieuwe leerlinge brengt haar uit evenwicht. Haar dochtertje is jaren geleden doodgereden en het nu opduikende pubermeisje heeft daar schuldeloos indirect mee van doen. De reacties van de vrouw zijn extreem maar de kracht van dit drama is juist levensechtheid, afwezigheid van glamour, gestumper en de complexiteit van gevoelens – zwenken tussen haat, liefde en wraak. Het oorspronkelijke scenario is van schrijver en theaterregisseur Thibaud Delpeut, opgeleid als klinisch psycholoog. De film van Martijn Maria Smits is ‘vrij naar’ dat scenario. Ook Smits is, blijkens eerdere tv-spelen (Anvers, De hoer en het meisje) en zijn speelfilm C’est déja l‘été, in staat levensechte situaties en personages te laten ontstaan, mede dankzij indrukwekkende acteursregie. De grootste verrassing op het Gala van het Utrechts Filmfestival was dan ook het Kalf voor ‘beste actrice tv-drama’, de totaal onbekende Loes Schnepper, in haar rol als deze lerares. Wie het beste damesgesprekje ooit over ‘de overgang’, bij een boterham in de schoolpauze, wil zien, zou ook moeten kijken. Iets voor Linda de Mol die het onderwerp niet ‘sexy’ genoeg voor haar vrouwenblad vindt? Tussen deze openingsfilm en Arezo liggen werelden. Het titelpersonage, als kind met familie uit Iran gevlucht en in Nederland beland, werkt monomaan aan het eindwerkstuk voor haar dansopleiding. We zien repetitiefragmenten van een heftig worstelballet door haar en een medestudent. Die dans lijkt uitdrukking van haar eigen bestaan en dus binnen de film een autobiografische choreografie. In het echt is die, net als regie en scenario, van Wiam Al-Bazari – die vluchtte uit Irak, hier als danser begon en filmer werd. De worsteling van Arezo voelt aan als die van de maker zelf. Deels betreft die de ‘condition migrante’, het tussen culturen leven. Deels ligt die in traumatische ervaringen van vluchtelingen; en in (daardoor veroorzaakte?) verwrongen gezinsverhoudingen. Arezo’s concentratie wordt verstoord als uit het niets haar broer zich meldt en bij haar intrekt. Ze delen geschiedenis en ervaringen, maar hun relatie, waarin hij dominant is, is vooral complex. Via een fabel tekent hij zijn zelfportret: ‘Waarom steek je me, nu verdrinken we allebei’, zegt de kikker geschokt wanneer die, behulpzaam, met de schorpioen op zijn rug de rivier oversteekt. ‘Dat zit in mijn aard.’ Hun gevoelens worden zelden uitgesproken, veel blijft cryptisch. Eros speelt een rol, kwelling en zelfkwelling. De dansgebaren, de filmische bewegingen zijn groot, net als het muziekgebruik. Wie opent met Händels treuraria Lascia ch’io pianga zet hoog en zwaar in. En heeft de westerse cultuur omarmd met behoud van veel eigens. Esthetische pathetiek.

One Night Stand, NTR/Vara/VPRO, NPO 2, vrijdags van 5 december tot en met 9 januari, 23.15 uur. Niet op 26 december. Eenmaal extra op zaterdag 3 januari 2015. Martijn Maria Smits, Thibaud Delpeut, Voor Emilia, 5 december. Wiam Al-Zabari, Arezo, 12 december.

Idfa voor Kids - Dagelijks, Zapp, NPO 3, 18.00 uur

Op het Idfa is de Kids&Docsprijs van het Mediafonds voor beste kinderdocumentaire uitgereikt aan Astrid Bussink voor Giovanni en het waterballet – gekozen door een kinderjury. Over Giovanni die als eerste jongen wil meedoen aan het Nederlands kampioenschap synchroonzwemmen. Ik zag hem niet maar kan dat goedmaken op zaterdag 6 december: NCRV, NPO 3, 11.40 uur.

Die avond start de VPRO een seculiere tv-adventskalender. Dagelijks tien minuten van de dramaserie Vrolijke Kerst: twintig afleveringen! Wat is die goed gemaakt en leuk. Met dank aan BosBros, productiebedrijf van Burny Bos, die ooit in onmin scheidde van die omroep en nu glorieus terugkeert. Met een familieserie voor acht tot tachtig, geschreven door veelvuldig bekroonde dochter Tamara Bos, Anne Barnhoorn (prijswinnend scenario van Aanmodderfakker) en Alexandra Penrhyn Lowe. Geregisseerd door Anna van der Heide. Lucas Vrolijk, tien jaar, woont met ouders, grote broer en kleine zus in een kast van een huis en leidt het Gooise leven. Op zoek naar zijn sinterklaassurprise vindt hij een andersoortige verrassing: een doos vol onbetaalde rekeningen. Papa is in zwaar weer, mama, verwend en wel, wil nergens van weten en dan belanden ze dankzij hun werkster in een kraakpand tussen een mix van oude en nieuwe, autoch- en allochtone armen. Lucas is de enige van de familie die er wat van weet te maken, sterker, die de voordelen ziet en zijn machteloze ouders meesleept in een queeste naar een ondanks alles fijne Kerst en een minder op uiterlijkheden gericht leven. Rohan Timmermans, die hem speelt, is geweldig. Net als de rest van de sterke grote cast met Jeroen Spitzenberger en Hadewych Minis als papa en mama. Op de première tijdens Cinekid genoten mijn tienjarige kleinzoon en ik om het hardst, zij het niet altijd van dezelfde dingen. In dat huis woont een soort baas, die de familie toelaat op voorwaarde dat Lucas elke dag een potje met hem schaakt. Gespeeld door John Leddy (lang niet gezien) en als de dokter ‘zeg ’ns aaa’ tegen hem zegt lachen de volwassenen vrolijk, tot verbazing van de kinderen die geen idee hebben wie Koos Dobbelsteen is. Wie dit flauw vindt bedenke dat het geheel veel leuker is dan dat. Dagelijks, Zapp, NPO 3, 18.00 uur.

Wat financiële ellende met mensen kan doen - VPRO 2Doc, maandag 8 december, NPO 2, 20.25 uur

Tegenover deze vrolijke fictieserie over wat financiële ellende met mensen kan doen staat een inktzwarte documentaire van Hans Simonse. In Voorbij het paradijs reconstrueert hij een gezinstragedie in 2012, waarbij een man zijn vrouw en twee van hun kinderen doodsloeg om daarna zelfmoord te plegen. Dat ‘paradijs’ uit de titel letterlijk te nemen, want de historische boerderij in Schalkwijk, onder aan de Lekdijk, twee maanden eerder betrokken, was een juweel. En de omgeving wonderschoon. Maar aankoop en alles wat nodig was om het bewoonbaar en exploiteerbaar te maken bleken bruggen te ver. Dat zal veel vaker gebeuren. Maar dan zonder extreme afloop met vier doden en de fik erin. Oneerbiedig gezegd zie je het model aan de lopende band voorbijkomen in reality-programma’s over mensen die een nieuwe toekomst beginnen in binnen- of buitenland. Een wonder dat veel van die relaties het houden, omdat de een meestal net iets grager wil dan de ander, tegenslagen zich opstapelen, geld op raakt, uitputting optreedt, kinderen ongelukkig worden en ga zo door. Zoals ook hier. Alle familieleden en vrienden die aan het woord komen, ook al hadden ze twijfels over de ambitie en haalbaarheid, waren verbijsterd. ‘Een redelijk goed huwelijk, een heel gewoon gezin.’ ‘Waarom gebeuren dit soort tragedies?’ is de logline van de film. Maar die kan uiteraard helemaal niet beantwoord. Je kunt wel het karakter van de dader analyseren (ambitieus, overactief, gevoelig voor krenking, bazig) maar dat signalement slaat op volksstammen. En je kunt de misrekeningen en financiële sores aantonen, maar die zijn bepaald niet uniek. Een nichtje van de vermoorde vrouw, bang om te gaan slapen, vraagt haar moeder: ‘Kan papa dat ook doen?’ Die vraag wordt aan de talking heads voorgelegd. Ze aarzelen, want niemand had het immers van deze man verwacht? Het antwoord ‘nee’ lijkt me alleen al morele plicht tegenover een vragend kind. En statistisch klopt het ook nog. Al denk je stiekem dat het een wonder is dat het niet vaker misgaat. VPRO 2Doc, maandag 8 december, NPO 2, 20.25 uur.