Liegen als hobby

Beste Monica,

Liegen kan heerlijk zijn, en iedereen doet het. Als iemand tegen je zegt dat hij nooit liegt, dan liegt hij waarschijnlijk, en mogelijk tegen zichzelf. Mensen doen nogal eens moralistisch over leugens, maar goed kunnen liegen is ook gewoon erg handig. Tegen een vervelende werkgever bijvoorbeeld, of andere onfatsoenlijke mensen. Blijkbaar ben jij er goed in en doe je het graag.

Laten we beginnen bij het begin. Wat is liegen precies? Wie liegt vertelt een onwaarheid. We doen dat om allerlei redenen. Omdat we ons schamen bijvoorbeeld, of om iemand te beschermen. De meest voorkomende reden om te liegen is om straf te ontlopen. ‘Sorry agent, mijn oma lag in het ziekenhuis.’ Dat zijn toch een beetje de exemplarische leugens: waarbij er iets op het spel staat voor de leugenaar zelf. En het grappige is: dat zijn ook meteen de enige leugens waarbij je soms – lang niet altijd – kunt zíen dat iemand liegt. Het risico om betrapt te worden blijkt dan uit iemands gedrag. Klamme handen, gefrunnik. Minder riskante leugens kunnen de meeste mensen moeiteloos vertellen.

Onbewust houd je met een leugen een ander op afstand. Je plaatst een onwaarheid tussen jezelf en de ander in. Denk aan de puber die jokt om haar privacy te beschermen: ‘Nee hoor mam, ik had Valerie aan de telefoon!’ Ontwikkelingspsychologen zien de leugens van jonge kinderen als een belangrijke eerste stap naar autonomie. Het kind bouwt er een psychische ruimte mee, uitsluitend van zichzelf, omgrensd door onwaarheid. Als een kind blijft liegen, is dat meestal een manier om met opdringerige ouders om te gaan. Liegen geeft controle. Een beperkt soort controle, maar toch: als je het goed doet, weet alleen jíj dat je niet eerlijk bent. De ander is dan afhankelijk van je. Dat kan een soort kick geven, en tegelijk is het voor de leugenaar meteen de grootste keerzijde. Iemand die liegt is altijd alléén met zijn onwaarheid. Liegen is eenzaam. Je wendt je ermee af van contact.

Er zijn grote en kleine leugens, maar in liegen schuilt altijd gevaar. Allereerst voor de leugenaar zelf. Vaak is de schaamte groot als het uitkomt. Liegen is een high-risk gamble. Daarnaast kan het het vertrouwen tussen mensen ernstig beschadigen. Het is verschrikkelijk om op te groeien bij leugenachtige ouders, bijvoorbeeld. Als je als kind nooit precies weet wat waar of onwaar is, is dat schadelijk voor je ontwikkeling. Het is niet voor niks een van de grote helende elementen van therapie: een plek waar je vrijuit de waarheid mag spreken, zonder innerlijke censuur en zonder uitgesproken oordeel van de therapeut. Over het algemeen geldt: een leugen isoleert, de waarheid bevrijdt. Maar als je het mij vraagt zouden we onze kinderen niet moeten leren om nóóit te liegen, wel wanneer het rechtvaardig is om te liegen, vooral door zelf het goede voorbeeld te geven.

Er zijn talloze onderzoeken naar liegen en leugenaars. Een kleine greep. 96 procent van de Amerikanen geeft aan soms te liegen. Chinezen, Italianen en Amerikanen liegen allemaal ongeveer evenveel. Mannen liegen iets vaker dan vrouwen. Bankiers liegen meer dan politici – zeggen ze. Monica, jouw leugens klinken vrij onschuldig. Toch wil ik je op het hart drukken dat er tussen moord en het koffiezetapparaat een grijs gebied zit. Liegen kan riskant zijn als het ál te plezierig wordt. Je lijkt een beetje verslingerd aan het verzinnen van je leugens. Misschien ben je iemand die er gewoon graag op los fantaseert, een vermomde schrijver ofzo. Maar ik vraag me ook af of er nog andere redenen zijn dat je liegt. Ben je onzeker op je werk? Geven de leugens je een vorm van controle? Wil je je vriendin ermee op afstand houden?

Anna Freud, de beroemde psychoanalytica, schreef eens: ‘We moeten niet vergeten dat de dwangmatige leugenaar via zijn leugens probeert terug te keren naar de realiteit.’ Wat ze bedoelt is: de waarheid is altijd sterker dan het liegen, zelfs voor iemand die helemaal in zijn eigen praatjes verwikkeld is geraakt. Zo erg is het bij jou allemaal niet, gok ik. Maar het is misschien wel zonde om mensen van je af te duwen met kleine onwaarheden. Dat hangt af van de mensen. Uiteindelijk is het het fijnst om in de buurt te zijn van lieve mensen waarbij je het gevoel hebt dat je niet hóeft te liegen. Tot die tijd zou ik zeggen: don’t get caught.