Loden gewicht

4 mei en dus verhalen over het verdwijnen van de oorlog en wat voorafging: ‘alle malen zal ik wenen’. Adequater is het nooit geformuleerd. Probeer maar onbewogen te blijven bij de nieuwe documentaires De treinreis van Willy Lindwer of Tedje & Meijer van Heleen Minderaa. Ik was ooit in de Zwolse synagoge. Aan de muren plaquettes met namen van de vermoorden. Indrukwekkend, zei ik. Ja, zei de beheerder, maar hij was er geen voorstander van: de synagoge was er voor de relatie tussen gelovige en God en dit loden gewicht drukte daarop. Dat herinnerde ik me door Ruben Bar-Ephraim, zoon van Tedje en Meijer van der Sluis. Hij is rabbijn – tegenwoordig in Zürich. Die stap zette hij omdat in joods Nederlands ‘ontzettend veel rond de shoah, georganiseerd, gedaan en geleefd wordt’. Hij ervoer dat als beklemmend en wilde het ‘altijd oorlog aan tafel’ achter zich laten.

Die tafel was de ouderlijke, en de oorlog was niet die van een slecht huwelijk (een tortelender stel dan hoogbejaarde Tedje en Meijer zag ik nooit) maar die van ’40-’45 met de altijd aanwezige dode familieleden die hij en zijn zus niet kenden, maar tot wie ze ook niet toegelaten werden. Zoals ze niet konden geraken binnen de symbiose van mama en papa, die, beiden wees geworden, in elkaar een reddingsboei vonden. Zij had Auschwitz en de dodenmarsen overleefd, hij de onderduik. Zij vertelde de kinderen daarover nooit omdat de gruwel niet overdraagbaar is; hij kon er nooit niet over praten. Ruben voldoet aan de familieplichten, maar is letterlijk en figuurlijk op afstand. Zus Mirjam lijkt ‘een meisje dat alles goed zou maken’ als mantelzorger voor haar ouders, van wie moeder het geheugen verliest. Ze doet het vanuit ‘plicht tot liefde’ – vol gemengde gevoelens vanwege de pijn die een overschaduwde jeugd meebrengt.

Indrukwekkend document. Je ziet een foto met het jonge stel als bruid en bruidegom. Familie kan daar nauwelijks bij zijn geweest. Ook in De treinreis een trouwfoto: die van de ouders van Gideon Hartman. Gideon vond deze en andere papieren na het overlijden van zijn moeder in Israël. Over de oorlog had ze nooit verteld om hem niet te belasten. De foto, op een platje in Amsterdam genomen, is raadselachtig: vijf personen, van wie drie met ster (ouders en broer van de bruid) en twee zonder: bruid en bruidegom. Verklaring: de bruidegom is een Hongaarse jood die geen ster hoefde te dragen omdat staatshoofd admiraal Horthy, Hitler-vriend, nationaliteit belangrijker vond dan etniciteit. Resulterend in de krankzinnige constructie dat op het ‘hoogtepunt’ van de transporten naar Westerbork en Polen 89 Hongaarse joden naar het ‘vrije’ Hongarije mochten. Om daar in nog sterker ‘volkseigen’ antisemitisme te belanden. Na Horthy’s val begonnen ook daar de razzia’s en sloegen de Pijlkruisers aan het moorden aan de Donau-oever. Dankzij Wallenberg overleefden de meeste ‘Hollanders’. Verbijsterende verhalen van wie toen kinderen waren of zijn geboren na de moeizame terugkeer van hun ouders naar Nederland. Aangrijpende geschiedenissen van pijn.