De woorden die politici spreken zijn steeds vaker ‘losse woorden’. Woorden die niet per se geworteld zijn in feiten, principes of partijprogramma’s. Dit draagt bij aan hun politieke kracht. Het maakt ze heel geschikt voor het polijsten van opinies en imago’s. Maar als ze de maat gaan slaan in de politiek dreigt er al snel een piramidespel van realiteit en inbeelding. Overal in Europa raakt men in de ban van losse woorden.
Deze losse woorden zijn meestal harde of stoere woorden. Ze vertellen over van alles: nieuwe oude bedreigingen, solidariteit, gewone mensen, ‘wir schaffen das’, normaal doen, onrecht en rechtvaardigheid. En ze draaien, omdat het losse woorden zijn, als bladeren in de wind. Het zijn deze woorden waarachter idealen verdwijnen. De diplomaten van de Europese politiek ondervinden dit aan den lijve. Zij weten intussen dat de losse woorden van hun bazen niet zonder consequenties zijn.
Als er uitgelegd wordt dat migratiestromen gedoseerd kunnen worden alsof men aan een kraan draait, wekt dit verwachtingen. Als er bezworen wordt dat vluchtelingen verdeeld zullen worden over lidstaten als knikkers uit een zak, dan schept dit verplichtingen. Als er verkondigd wordt dat er aan de grens muren zullen worden gebouwd, vraagt dat om bouwwerkzaamheden. Als er beweerd wordt dat migranten uitgezet kunnen worden, moet er op z’n minst gesleept worden met wat mensen.
De diplomaten hebben de taak de werkelijkheid te plooien naar de woorden. Of in ieder geval die indruk te wekken. Om wille van de stabiliteit fabriceren zij af en toe een eclips van een deel van de werkelijkheid. Zo schenken ze de politiek nog wat tijd. Ook de technocraten van de Europese instituties doen dit ondankbare werk intussen. Daarmee plegen ze roofbouw op de geloofwaardigheid van hun eigen professie en instituties. Tijd kopen kost nu eenmaal iets.
Maar deze consequenties hebben ook weer consequenties. De eclipsen van de werkelijkheid zijn even echt als de feiten die ze verduisteren. Kijkend door het venster op de wereld gaan Europeanen zo andere dingen zien. Zoals de glans van waarheid rond meningen, of wereldvreemdheid in Europese instituties. Dit alles kan regeringen helpen om controle te veinzen. Zeker. Maar het is wel riskant. Want als woorden en werkelijkheid te zeer uiteen blijven lopen, als de chaos van uit de hand gelopen problemen voortduurt, dan zullen de losse woorden op een zeker moment van groot naar grotesk gaan. Het diplomaten- en technocratenspel van ‘doen alsof’ kan dat onmogelijk bijbenen. Hun spel wordt van het bord geveegd. Wat daarna komt is de high noon van de politiek, het nemen van besluiten.
Wanneer het zo ver is? Bijvoorbeeld wanneer de Umwertung aller Werte de dominante stijlfiguur wordt in de politiek: wanneer ‘van groot naar grotesk’ geen grap meer is, maar het nieuwe normaal wordt.
Vorige week stelde het Europees Hof dat de herverdeling van vluchtelingen toch ter hand genomen moet worden. Daarop zei de Hongaarse premier Orban het volgende: ‘Politics has raped European law and values.’ Deze losse woorden kan Orban gemakkelijk spreken in een Europa dat in de vluchtelingencrisis meer dan eens een eclips van de werkelijkheid heeft geënsceneerd, en waarin slechts 27.645 vluchtelingen van de 160.000 daadwerkelijk verdeeld zijn – een schijntje van een schijntje.
Een Europa waarin Italië (als poort naar het Schengengebied) aan haar lot wordt overgelaten, op dezelfde manier als Hongarije aan haar lot werd overgelaten toen de financiële crisis in 2008 de forint wegvaagde (terwijl Hongaren massaal hypotheken in euro’s hadden afgesloten bij West-Europese banken op de EU-markt). Werkelijkheden die aan het zicht onttrokken worden, net zoals de stand van de mensenrechten. Werkelijkheden die schreeuwen om nieuwe vooruitzichten.
In vredestijd is er maar één middel om controle te herwinnen op de dynamiek van de losse woorden en nieuwe vooruitzichten te bieden: het politieke besluit.
Politieke besluiten zijn niet complex, maar wel moeilijk. Ze geven antwoord op de relevante vragen. Wat is de hereniging met Oost-Europa waard? Hoe belangrijk zijn mensenrechten? En ze dwingen tot verandering, zeker als de ambities gematigd zijn. Alleen politici kunnen ze nemen. In Europa zijn dat de regeringen van lidstaten. Sommige daarvan bluffen met het nemen van politieke besluiten. Hun losse woorden verdienen het tegenspel van echte besluiten.