Tsaar Peter 1672-1725) was, kort gezegd, een psychologisch raadsel. Iedere poging orde te scheppen in dit vat vol tegenstrijdigheden lijkt gedoemd te mislukken. Maar misschien dat we meer te weten komen via een omweg - via zijn vrouwen.
Als tienjarige werd Peter tot tsaar gekroond. Terwijl zijn halfzuster Sofia de regeringszaken waarnam, leefde hij zich nog jarenlang uit in zijn passies: oorlogje spelen, boten bouwen, drinken en lol maken. Hij was vaak te vinden bij zijn vrienden in de Nemetskaja Sloboda, de Duitse voorstad waar de buitenlanders in Moskou woonden. Onder hen waren Nederlanders die Peter de beginselen van het scheepsbouwen bijbrachten, en enkele Duitsers die hem uitnodigden voor schranspartijen en dansfestijnen. Peter voelde zich aangetrokken tot de mentaliteit van de buitenlanders, en ook tot de dochter van een van hen, de Duitse Anna Mons. Zij werd zijn maîtresse.
Toen hij zestien werd, vond Peters moeder de tijd rijp voor een huwelijk. Natuurlijk mocht haar zoon niet trouwen met de Duitse Anna. Peter werd gekoppeld aan een braaf Russisch meisje, Jevdokia Lopoechina. Zij was drie jaar ouder dan Peter en, naar al snel bleek, in geen enkel opzicht interessant voor hem. Ze was verlegen, onderdanig, conservatief, huilerig en saai. Peter vluchtte al een paar weken na zijn huwelijk Moskou uit om aan de oevers van het Plestsjevmeer boten te bouwen. Jevdokia schreef Peter briefjes, die ze ondertekende met: ‘Je gehoorzame vrouwtje Doenjka…’. Ze noemde hem ‘M'n lief konijn’ of ‘Mijn hartje’. Maar Peter antwoordde nooit.
BIJ ANNA MONS vond Peter meer van zijn gading. Ze was ruwer, vrolijker en bijdehanter dan zijn vrouw, èn ze had buitenlandse, vrijere manieren. Jevdokia was bij voorbaat kansloos tegen zulke concurrentie. Haar karakterloosheid was immers vooral te wijten aan het benauwde milieu waarin zij was grootgebracht. Russische vrouwen uit de hogere standen werden nu eenmaal geacht zich te onderwerpen aan hun man. De huwelijksceremonie sprak wat dat betreft boekdelen. Nadat het jonge paar gezegend was, nam de vader van de bruid een zweep ter hand en sloeg zijn dochter driemaal, onder het uitspreken van de formule: ‘Jij, mijn dochter, hebt tot nu toe de zweep van je vader gekend, ik schenk je aan deze man en van nu af aan zal ik je niet meer straffen voor je ongehoorzaamheid. Je man zal dat doen…’ Om ten slotte de zweep aan de bruidegom te overhandigen.
Binnen het huwelijk had de vrouw geen enkel recht. Wanneer ze naar het inzicht van haar man tekort schoot, stond het hem vrij haar te slaan, zoals te lezen valt in de Domostroj, oftewel het Huishoudelijk Handboek uit 1556, dat stelt dat ‘ongehoorzame vrouwen krachtig moeten worden afgeranseld, zij het niet in woede’.
De arme Jevdokia beviel de tsaar zó slecht dat hij haar, om van haar af te zijn, naar een klooster stuurde. Op deze manier was hij tevens officieel van haar gescheiden. De zoon die ze hem gebaard had, Aleksej, werd haar afgenomen, want Peter was bang dat de bekrompen, conservatieve geest van Jevdokia zijn zoon te veel zou beïnvloeden.
Nee, dan had Anna Mons het beter getroffen. Ze wist van plezier maken en deed in drankzucht niet onder voor haar mannelijke vrienden, zij het wel voor de tsaar, want die dronk alle buitenlanders onder tafel. Ze was bepaald opportunistisch. Hoewel een huwelijk met de tsaar er niet in zat, zorgde ze er tijdens de twaalf jaar van hun verhouding wel voor dat het haar in materieel opzicht aan niets ontbrak. Ook vond ze het niet nodig monogaam te zijn wanneer Peter in het buitenland was. Dit kwam haar uiteindelijk duur te staan, want jaren later werd ze wegens haar overspeligheid door Peter in de gevangenis gezet. Kennelijk kon hij haar ontrouw niet verkroppen, terwijl hij op dat moment al een jaar een verhouding had met zijn toekomstige tweede vrouw, Catharina.
Catharina was een dienstmeisje, afkomstig uit Litouwen. Peter ontmoette haar bij zijn hartsvriend Alexander Mensjikov, die haar aan zijn huishouding had toegevoegd, waar ze waarschijnlijk als zijn minnares dienst deed. De tsaar mocht haar graag en Mensjikov was zo goed haar aan hem af te staan. Catharina was een robuuste vrouw. Ze was sterk en gezond en bijna net zo energiek als de tsaar, die in alles wat hij deed een ongeëvenaarde vitaliteit tentoon spreidde. Catharina vergezelde Peter op zijn veldtochten en ontwikkelde zich langzaam maar zeker tot zijn steun en toeverlaat. Intussen baarde ze het ene kind na het andere. Van de twaalf kinderen die ze van Peter kreeg, bereikten maar twee dochters de volwassenheid.
Catharina maakte zich op subtiele wijze onmisbaar, en na een verhouding van tien jaar trad Peter met haar in het huwelijk, waardoor zij zich tsaritsa mocht noemen. Zij had wel wat weg van Peters eerste liefde Anna Mons. Ook Catharina was een eersteklas drinkster. Door haar lage komaf had ze een zekere boersheid in haar manieren die nooit helemaal zou verdwijnen, ook niet toen ze na de dood van Peter zelf de troon besteeg. Catharina was zo gemoedelijk van aard dat zij zich nooit stoorde aan Peters gedrag, zelfs niet wanneer hij in zijn grootste driftbuien de mensen om hem heen met een zwaard doorboorde.
Tegen het einde van Peters leven raakten de twee gebrouilleerd. Catharina had Peter bedrogen met de broer van Anna Mons, Willem, Peters kamerheer. Het verhaal wil dat de tsaar zo woedend was dat hij Willem Mons liet onthoofden en het bloederige hoofd in een bokaal op Catharina’s kamer liet plaatsen. Zonder blikken of blozen ging Catharina gewoon haar gang in haar kamer, totdat de verslagen Peter het hoofd na een paar dagen liet weghalen.
OPMERKELIJK GENOEG hebben de drie belangrijkste vrouwen in Peters leven hem alle drie bedrogen. Zelfs de saaie Jevdokia liet zich uiteindelijk niet beknotten. In haar hoedanigheid als non legde zij het aan met een knappe majoor.
Maar het overspel van Jevdokia, Anna en Catharina was kinderspel vergeleken met dat van Peter zelf. Hij hield er talrijke maîtresses op na en bedroog de een met de ander. Aan het hof van Catharina kwamen tal van bastaardkinderen ter wereld. Een van Catharina’s hofdames, Mary Hamilton, kende zelf ook nogal losse zeden. Toen ontdekt werd dat zij de drie onwettige kinderen die ze aan haar liaisons had overgehouden, in het geheim vermoord had, reageerde Peter woedend. Een van de kinderen zou immers wel eens van hem kunnen zijn geweest. Mary Hamilton werd in het openbaar onthoofd. Peter, altijd al zeer geïnteresseerd in anatomie, pakte haar afgehakte hoofd op en benoemde voor de omstanders luchtpijp, halsslagader en wervelkolom.
Tegelijkertijd was Peter wel degelijk begaan met het lot van de Russische vrouwen in het algemeen. Door zijn toedoen werd hun strenge afzondering opgeheven. Hij verkondigde dat huwelijken voortaan alleen op vrijwillige basis gesloten mochten worden, en liet bij de huwelijksceremonie de zweepslag vervangen door een kus.
Catharina was waarschijnlijk de enige vrouw van wie Peter echt gehouden heeft. Tijdens de perioden van zijn afwezigheid (want hij heeft, zoals bekend verondersteld mag worden, meer voortgebracht dan alleen maar bastaardkinderen) stuurde hij haar regelmatig aardige brieven, waarin hij beschreef hoe eenzaam hij was zonder haar. Hij toonde zich steeds bezorgd om haar gezondheid en liet, overal waar hij kwam, cadeaus voor haar uitzoeken. In een PS bij een van zijn brieven aan haar schrijft hij: ‘Ik heb net je brief vol grappen gekregen. Je zegt dat ik wel naar een vrouw zal uitkijken, maar dat past toch niet voor iemand van mijn leeftijd.’
Catharina moet Peter hebben begrepen als geen ander. Wanneer zij geen ongeletterde dienstmeid was geweest, hadden wij wellicht uit haar memoires een beter beeld van Peter kunnen krijgen. Misschien dat daaruit zou blijken dat de ongeduldige, wrede, driftige, enthousiaste, prikkelbare, onmatige, rusteloze, ruwe en trotse tsaar in zijn diepste wezen tòch een lief konijn was.