Afgelopen week dreigde het denkend deel van de wereld even in paniek te raken omdat president Poetin al tien dagen nergens was gezien. Een stille staatsgreep? Misschien in het geheim vermoord?
Nu is hij weer in het openbaar verschenen, in Sint-Petersburg met zijn collega uit Kirgizië. Een opluchting. Intussen houdt de Russische luchtmacht oefeningen boven de Middellandse Zee, de vloot manoeuvreert met twintig schepen in de Zwarte Zee en hetzelfde gebeurt in het Noordpool-gebied. Poetin is weer terug. De onrust over zijn raadselachtige afwezigheid heeft enkel aangetoond hoe labiel onze wereld is geworden.
In Zwitserland gaan intussen de onderhandelingen over het kernprogramma van Iran verder. Zondag is de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Kerry aangekomen in Lausanne. Hij ontmoet daar zijn Iraanse collega Javad Zarif. Aan het eind van deze maand moet in grote lijnen een overeenkomst zijn bereikt over de beperkingen van het Iraanse atoomprogramma, de inspecties en het afbouwen van de internationale economische sancties. De gesprekken worden bemoeilijkt doordat de Republikeinen hebben laten weten dat ze fel tegen zijn, en ze hebben de meerderheid in het Congres. Hun antwoord op een overeenkomst zou een verscherping van de sancties tegen Iran zijn.
Hoe dit allemaal zal uitpakken weten we niet. Wel kunnen we erop rekenen dat als de Republikeinen hun zin zouden krijgen, ook de voorgenomen definitieve bijeenkomst omstreeks eind juni kan worden afgelast. Gaat Iran dan verder met het ontwikkelen van een atoombom? Dat weten we niet, maar in zo’n geval moeten we rekening houden met het ernstigste. Het kan betekenen dat Israël het zekere voor het onzekere neemt en zal overgaan tot een preventieve aanval. Preventive war, een begrip uit de Koude Oorlog. De hardnekkige onzekerheid waarin Iran de wereld laat verkeren en het permanente, diep gewortelde wantrouwen van Israël zijn de volgende bewijzen van de internationale labiliteit.
De onberekenbaarheid van Poetin en de verborgen hardnekkigheid waarmee Iran hoogstwaarschijnlijk aan een kernwapen werkt, laten opnieuw zien dat de internationale orde ernstig aan gezag en kracht heeft verloren. In de Koude Oorlog hadden de Verenigde Naties en in het bijzonder de Veiligheidsraad het gezag van een wereldforum. De twee supermachten hadden in de loop van hun worsteling een systeem van spelregels uitgewerkt. Wel werden miljarden uitgegeven aan de wapenwedloop en probeerden de tegenstanders elkaar te imponeren, vooral met kernproeven, maar aan de andere kant werden de topconferenties in de loop der jaren tot een instituut. De partijen beseften dat een kernoorlog in een wederzijdse vernietiging zou eindigen. De topconferenties zijn altijd in een compromis geëindigd en dat heeft de vrede gered.
Bovendien speelde tijdens de Koude Oorlog de publieke opinie een rol. In 1946 verscheen John Hersey’s boek Hiroshima. Daarin beschreef hij tot in detail wat de gevolgen van de aanval met een atoombom zouden zijn. Een gruwelijk verhaal. Het werd onmiddellijk een bestseller. Wordt het niet tijd voor een herdruk? Terwijl in de Koude Oorlog het aantal kernmachten toenam en de bijbehorende techniek van de bewapening geraffineerder werd, groeide ook internationaal het verzet van het publiek. In Frankrijk, Engeland, Amerika en ook in Nederland ontstonden volksbewegingen tegen de kernbewapening. Begin jaren tachtig ontstond het plan om ook in Nederland kruisraketten, een soort kernwapens, te plaatsen. Dat veroorzaakte volksverzet. ‘Ban de bom!’ Op 21 november 1981 namen op het Museumplein in Amsterdam vierhonderdduizend mensen deel aan een demonstratie. Aan de Van Baerlestraat werd een gedenksteen neergelegd met het opschrift dat enkelen van deze vierhonderdduizend daar hadden gestaan. Die steen is jaren geleden spoorloos verdwenen. Twee jaar later demonstreerden 550.000 mensen in Den Haag.
Dergelijke massale betogingen worden al jaren nergens meer gehouden. Dat is geen wonder. Na het einde van de Koude Oorlog is de buitenlandse politiek gefragmentariseerd. Ook de publieke opinie had geen groot politiek doel meer. Als er nu honderdduizend mensen op het Museumplein zijn, is het voor een popconcert. Die relatieve rust in de wereld heeft tot 11 september 2001 geduurd. Daarna hebben de gevaren een ander karakter gekregen, maar ze zijn niet minder aanwezig. Misschien is Poetins Rusland begonnen met een nieuwe fase van expansie. Er dreigt een nieuwe escalatie tussen Iran en Israël en de Amerikaanse Republikeinen. De wereld is weer aanmerkelijk gevaarlijker geworden en de publieke opinie kan er niets aan doen.
Machteloos publiek