In zijn speech in Zürich vorige week bepleitte premier Rutte meer Europees machtsdenken en minder naïviteit. De situatie plooit zich naar zijn woorden. Terwijl Rutte sprak, bezocht de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Mike Pompeo, Hongarije, Slowakije en Polen. Pompeo’s boodschap: ‘Als wij er niet zijn zullen anderen opduiken.’ Voor de Hongaren had Pompeo een nieuw defensiesamenwerkingsverdrag én een waarschuwing: flirt niet te veel met Rusland.
De reactie van de Hongaarse minister op deze Amerikaanse waarschuwing was gespeend van naïviteit. Szijjártó wees op feiten: het zijn niet de landen uit Oost-Europa die met Gazprom werken aan de Nord Stream 2 gaspijpleiding. Dat klopt. Nord Stream is een Duits-Russisch project, waarvan West-Europese energiebedrijven, waaronder Nederlandse, graantjes meepikken. Waar het hier echter om gaat is het geopolitieke bijproduct van deze pijplijn, die rechtstreeks van Rusland naar Duitsland loopt. Daardoor wordt Oekraïne minder belangrijk voor de EU. Dit speelt Poetin in de kaart.
Maar de Duitse regering zet Nord Stream al jarenlang stug door. Volgens de regering-Merkel gaat het om een puur economisch project. Naïef zijn zij die dit argument overnemen. Dat zijn er dan ook maar weinig. Verreweg de meeste EU-lidstaten zijn tegen Nord Stream. Net als de Europese Commissie, die de EU juist minder afhankelijk wil maken van Russisch gas. Al jaren proberen zij om Nord Stream onder Europese regelgeving te brengen, waardoor de rol van Gazprom aan banden gelegd kan worden. Maar Frankrijk hielp Duitsland de laatste jaren elke keer aan een blokkerende minderheid om dat te voorkomen. Tot 7 februari.
Twee weken geleden liet de Franse president Macron weten nu toch voor de EU-richtlijn te gaan stemmen. In Berlijn was men ‘überrascht und irritiert’. Te elfder ure werd een Frans-Duitse crisis afgewend en tijd gekocht voor uitwerking. Maar Nord Stream 2 is aan het wankelen gebracht. Zoals ook duidelijk is dat Macron zich heeft gemeld in het spel om Oost-Europa. Een Franse president is nu eenmaal nooit naïef in de buitenlandse politiek.
Zelfs in Berlijn kan men nu niet langer doen of de geopolitiek buiten de deur gehouden kan worden, en Duitsland alleen maar buitenlands beleid voert ten bate van de stabiliteit. Wat direct na de Duitse eenwording eigenlijk al niet meer vol te houden was, wordt nu een farce. De eenwording maakte van Duitsland een geopolitieke speler van de eerste orde, of het land dat nu wilde of niet. Zo heeft de Duitse hereniging ook van meet af aan Europese herinneringen aan machtsdenken geactiveerd.
Europa kende eerder een periode van Duitse eenheid: van 1871 tot 1945. En ook in de eerste decennia van die periode stelde Berlijn stabiliteit als het allesbepalende doel in buitenlands beleid. Centraal hierin stond wat Reichskanzler Bismarck omschreef als ‘der Draht nach St. Petersburg’. De Duits-Russische band was essentieel voor de Duitse veiligheid: geen wantrouwen wekken in Rusland, in gesprek en in bedrijf blijven met Moskou. Dit was zelfs zo belangrijk dat Bismarck vond dat ‘de draad’ zo nodig in het geniep geknüpft moest worden. Dit werd de oorsprong van een even grillige als sinistere geopolitieke ader door de twintigste-eeuwse geschiedenis. Als men die ergens heeft voelen pulseren, dan is dat in het Europa van tussen Stalin en Hitler. De herinnering aan die horror is vers, én actueel.
Tijdens zijn kanselierschap (1998-2005) ontwikkelde Gerhard Schröder een Männerfreundschaft met Poetin. In 2001 zaten de mannen samen in de sauna. Intussen verkeert Schröder al weer jarenlang in de oligarchische stratosfeer van Gazprom en Rosneft en overziet hij het consortium dat het Nord Stream-project bestiert. Als kanselier verpersoonlijkte Schröder een herenigd Duitsland met zelfvertrouwen. ‘De draad’ werd openlijk beleefd.
In de schemerzone tussen Europa en Rusland wist men hoe laat het was. In 2007 werden Oekraïne en Georgië buiten de Navo gehouden. In 2008 lijfde Poetin Zuid-Ossetië in. West-Europeanen werden overrompeld. In Kiev voelde men wat er komen ging. In de Baltische staten en Polen houdt men sindsdien de adem in. In dit spel zet machtsdenken de toon. Orbán pokert. Macron manoeuvreert. Trump stationeert troepen in Polen en dreigt energiebedrijven die profiteren van Nord Stream 2. Dat zijn daden van machtsdenken. Woorden die pretenderen niet naïef te zijn, zouden over deze daden moeten gaan.