Vorige week publiceerde het Duitse weekblad Der Spiegel een interview met Angela Merkel. Onderwerp: dertig jaar val van de Muur. Toen de Muur viel was Merkel een 35-jarige vrouw in de DDR. Geheel in de stijl van Merkel is het interview kort gehouden. Hoe groter de kwestie, hoe kleiner de woorden. Want als Merkel ergens een hekel aan gekregen heeft, dan zijn het grote woorden. Grote woorden die de wereld versimpelen en daardoor valse verwachtingen wekken.
Op de vraag hoe het met haar zou zijn als de Muur niet was gevallen en de DDR nu zeventig jaar had bestaan, antwoordde Merkel: ‘Dan had ik toch mijn droom kunnen verwezenlijken. In de DRR gingen de vrouwen op zestigjarige leeftijd met pensioen. Ik had dan vijf jaar geleden mijn reispas opgehaald en was naar de VS gereisd.’ Dit is een antwoord van bedwelmende waarachtigheid. Het is wat Merkel anders maakt dan de andere leiders van het Westen. Ze heeft de DDR gekend.
De val van de Muur is dertig jaar geleden. Daarmee zijn we aangekomen bij het eerste jubileum, waarbij de periode na de val van de Muur meer jaren omvat dan de tijd dat het ding rechtop heeft gestaan (van 1961 tot 1989). Intussen wordt de Muur nog een keer afgebroken, nu door de tijd. Het grote relativeren is allang begonnen. Het Spiegel-interview van Merkel past in deze onvermijdelijke werking van de geschiedenis.
Zelf is ze daar expliciet over in haar antwoorden. Merkel zegt bijvoorbeeld dat er zoveel is uit haar DDR-leven dat haar ‘nicht mehr einfällt’. Vergeten. De interviewer reageert verbluft op deze bijna terloopse mededeling, en stelt een vervolgvraag. ‘Wat zegt dit over de omgang met het verleden van de voormalige DDR-burgers?’ Dit is een belangrijke vraag.
1989 luidde het einde in van de Koude Oorlog en de deling van Europa. Dat ging via fluwelen revoluties in Midden- en Oost-Europa. De uitwerking van die revoluties kreeg vervolgens vorm in een razende transitie van Warschaupact naar EU-lidmaatschap. In die context gingen de marktwerking en het geld uit het Westen, bewust en onbewust, partnerschappen aan met oude privileges en bezit in het Oosten. In veel landen werd de oligarchie zo weer een dominante organisatievorm. In Duitsland werd de sociaal-economische kloof tussen Oost en West nooit gedicht.
De realiteit was dat oude ongelijkheden vaak gewoon weer een onderdeel werden van de nieuwe wereld. Ook fluweel heeft een prijs, schreef de Tsjechisch-Britse socioloog Ernest Gellner al in 1995.
Toch bleef er lang hoop. De hoop dat met de normen van de liberalisering en privatisering ook de waarden van een rechtvaardiger samenleving zouden komen. De EU is immers een waardenproject. Maar deze cruciale belofte van een rechtvaardiger samenleving werd voor velen in Midden- en Oost-Europa niet ingelost. Aan de andere kant van het continent was men wat minder begeesterd. Achter de grote woorden van de historische opdracht bleef de hele EU-uitbreiding uiteindelijk vooral hangen in een vergroting van de markt, en de kansen die deze upscale aller upscales te bieden had.
De tijden van hoop en winst liggen achter ons. En waar het waardenproject almaar verder aan geloofwaardigheid inboet, gaat de liberalisering en privatisering van het leven en de publieke goederen verder. De verbinding van de politiek met de maatschappelijke realiteit wordt er steeds losser door. De werkelijkheid waarin we leven blijft immers altijd een sociale werkelijkheid. Die kan uiteindelijk niet geprivatiseerd worden, zoals ze ook niet gecollectiviseerd kon worden. Dat weet men in Oost-Europa beter dan in West-Europa.
‘Wat West-Duitsers maar niet kunnen begrijpen, is dat je in de DDR ook een geslaagd leven kon leiden, met familie en vrienden met wie je geluk en verdriet deelde.’ Dat was het antwoord van Merkel op de cruciale vraag van de Spiegel-journalist. Dit is essentieel. Als het Europa van de Europese integratie niet in staat blijkt een betere wereld te verbeelden dan deze vergeten wereld – die zovelen zich bovendien steeds gepassioneerder herinneren – zal de Europese integratie, sneller dan we ons kunnen voorstellen, verworden tot een kortstondige gril van de geschiedenis. Net als de Berlijnse Muur. Dat is de enorme waarschuwing verpakt in de kleine woorden van Merkel.