Ook zonder gesjoemel had het er in de nabije toekomst mogelijk slecht uitgezien voor Volkswagen. Dat de Duitse autofabrikant nu door zwaar weer gaat, is eigen schuld. Het bedrijf fraudeert met de uitlaatgassentest. Witteboordenmisdaad is het, waar sommige mensen flink rijk van zijn geworden en het klimaat een stuk armer. Maar zwaar weer was het toch wel geworden. De middenklasse is aan het verdwijnen. Dan verdwijnt de middenklasse-auto vanzelf mee. Dan zijn er ook geen kopers meer voor de Volkswagen Passat.
PvdA-lid Lodewijk Asscher wees in de door hem gehouden Willem-Dreeslezing op de krimpende middenklasse en de zijns inziens negatieve gevolgen daarvan voor de samenleving. Dat de Volkswagen Passat mogelijk verdwijnt, noemde Asscher overigens niet. In het dagelijks leven is Asscher minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en vice-premier. Maar tijdens zijn lezing was de pvda’er aan het woord.
Door de acute aandacht die de vluchtelingencrisis, financiële crisis en Islamitische Staat (IS) vragen valt het niet zo op, maar ook op het terrein van arbeid, arbeidscontracten en de daarmee samenhangende sociale zekerheid loopt de politiek achter de ontwikkelingen aan. Migratie van mensen én bedrijven en kapitaal, en technologische ontwikkelingen als de digitalisering en de robotisering zijn de oorzaak van de ingrijpende veranderingen.
Asscher wees erop dat sinds 1993 zeven procent van de middenberoepen is verdwenen, terwijl de goed betaalde en de slecht betaalde banen juist toenamen in aantal. Er dreigt een gapend gat te ontstaan tussen mensen die baantje na baantje of baantje naast baantje hebben aan de onderkant en mensen aan de bovenkant die een goed betaalde vaste baan hebben dan wel vrolijk van goed verdienende klus naar goed verdienende klus hoppen. Tussen arm en rijk is er al een diepe inkomenskloof, er dreigt nu ook een verbreding van die kloof, de middenklasse valt er tussenuit.
Want denk niet dat het baantje na baantje alleen is voor de laagopgeleiden. Ook hoger opgeleiden ervaren inmiddels dat na twee keer een contract bij een werkgever de vaste baan er niet komt. Asschers eigen Wet werk en zekerheid heeft dat laatste niet tot gevolg gehad, zoals hij had gehoopt, maar vaak juist het omgekeerde.
Dat hoger opgeleiden geen last zouden hebben van flexcontracten of allemaal zelf zouden kiezen voor losse contracten is een fabeltje. De vrouw van midden dertig die bij een universiteit werkt en kinderen wil, heeft graag een vaste baan. Dan hoeft ze niet steeds haar energie te besteden aan solliciteren, maar kan ze die in onderwijs en onderzoek stoppen. Dan kan ze een huis kopen. Dan hoeft ze niet steeds bang te zijn voor werkloosheid of een baan waarin ze haar talenten niet kwijt kan.
‘De stemming van de middenklasse is de barometer voor het humeur van de samenleving’, haalde Asscher voormalig pvda-fractievoorzitter Thijs Wöltgens aan. Dat humeur wordt beheerst door onzekerheid.
Fractievoorzitter Halbe Zijlstra van coalitiegenoot vvd kijkt heel anders tegen werkenden aan dan pvda’er Asscher. Volgens Zijlstra zijn werknemers voor werkgevers ‘veel verplichtingen en veel risico’s’, zoals hij tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen zei. Asscher benadrukt juist dat niet moet worden vergeten ‘dat werknemers mensen zijn die waarde toevoegen en niet een getal in een schema dat geld kost’. Zijlstra focuste bij de Algemene Beschouwingen op de lastendruk voor de werkgever, Asscher in zijn lezing op de lastendruk voor de middenklasse.
Zijlstra wil dat werkgevers bij ziekte niet zo lang hoeven doorbetalen, dat ze oudere werknemers een loonsverlaging kunnen geven en dat de werkgeversbijdrage voor werkloosheid omlaag gaat. Dat zou werkgevers ertoe kunnen bewegen werknemers wél meer vastigheid te bieden. Vastigheid slaat hier dan op de duur van het arbeidscontract, daar komt dan wel minder vastigheid bij ziekte, ouderdom of werkloosheid voor in de plaats. Asscher redeneert dat als de middenklasse minder belasting hoeft te betalen haar inkomen stijgt, de inkomensverdeling eerlijker is en de kloof verdwijnt. Hoe Asscher die lastendruk omlaag wil krijgen? Door de belastingontwijking door bedrijven en rijken aan te pakken. En door grootschalige systeemfraude, zoals door Volkswagen, te bestrijden. Makkelijk gezegd door Asscher, maar de praktijk is weerbarstig. Zowel belastingontwijking als fraude moet op Europees niveau worden aangepakt, Nederland profiteert bovendien met brievenbusfirma’s van buitenlandse ondernemingen op de Amsterdamse grachten zelf ook van die belastingontwijking, en in Brussel is de autolobby vele malen sterker dan de vakbondslobby.
Met de Wet werk en zekerheid mag minister Asscher in deze kabinetsperiode de bereidheid hebben getoond de arbeidsmarkt te ‘temmen’, zoals hij dat noemde, maar dat is hem vooralsnog niet gelukt. De druk om de sociale zekerheid verder aan te passen is groot. In De Groene Amsterdammer van vorige week was te lezen hoe er – onder meer door de komst van vele vluchtelingen – ook in niet-liberale kring wordt gedacht over een systeem waarin iedereen zich individueel verzekert tegen tegenslag of een systeem waarin je langzaam sociale rechten opbouwt.
Asschers lezing was dan ook vooral een preek voor eigen parochie: de sociaal-democratie staat nog steeds voor verheffing. En daarnaast was het een winstwaarschuwing aan het adres van liberalen en – indirect – aan Volkswagen: zonder middenklasse is een samenleving niet alleen sociaal maar ook economisch slechter af, en verkoopt u minder auto’s.