De jongste ronde massaontslagen bij banken en verzekeraars hakt er weer in. Sinds de crisis in 2008 zijn ruim 50.000 banen in die sector verdwenen, en tot 2020 gaan er naar verwachting nog eens 25.000 banen verloren, op een totaal van een kwart miljoen.
Wat mij opvalt is de verklaring ervoor: bankmedewerkers hebben vaardigheden die niemand meer hoeft. Bij een eerdere ontslagronde door ing in oktober legde minister Dijsselbloem uit dat de manier waarop wij bankieren razendsnel verandert door internet. En dat kost banen. Henk Volberda, hoogleraar strategisch management en ondernemingsbeleid in Rotterdam, kwam afgelopen woensdag in Nieuwsuur hetzelfde vertellen. Eerder ging Jaap Koelewijn, hoogleraar finance bij Nyenrode, hem voor. Hij voorzag in 2013 dat door deze structurele trends één op de vijf banen zou verdwijnen. De experts zijn opmerkelijk eensgezind.
Ter illustratie zagen we in Nieuwsuur een treurige op een hoorn blazende zestiger in een boslandschap lopen. 35 Jaar bij dezelfde bank, nu tig sollicitaties en niet één uitnodiging. The Last Post voor de bankmedewerker. Heel dramatisch, maar is er misschien ook een andere verklaring? De bankensector is gewoon veel te groot geworden. Wat we nu zien is een uitgestelde aanpassing – niet aan de nieuwe internetrealiteit, maar aan het einde van de schuldgroei.
Banken produceren (samen met hun klanten) schuld, ze leven ervan, ze werden er gigantisch groot mee. De schuld die Nederlandse banken in de Nederlandse economie hebben uitstaan steeg naar 2,8 keer het bbp in 2007, en sindsdien verder naar 3,1 keer het bbp per december 2016, volgens OESO-cijfers. Dat is waanzinnig hoog, historisch gezien, maar ook in vergelijking met landen om ons heen. Onderzoek wijst uit dat dit leidt tot lagere economische groei, grotere ongelijkheid en grotere kwetsbaarheid. Nederlandse bedrijven en huishoudens, met schulden beladen, zijn economisch niet wendbaar. Veel van die schulden zullen naar verwachting niet kunnen worden afbetaald, zeker niet zolang de inflatie laag of negatief is. Alleen de lage rente maakt de situatie draaglijk. Dat beperkt weer onze beleidsvrijheid, en zal überhaupt niet eeuwig duren. We lopen al een decennium om die hete aardappel van hoge schulden heen.
De banken zien intussen een heel ander probleem: leningen groeien niet snel genoeg om hun enorme omvang nog te rechtvaardigen. Daar wordt met huizenbubbels en lobbyen voor soepeler leenregels hard aan gewerkt, maar er moest meer gebeuren. Het probleem is nu dat we niet het juiste verhaal hierover aan elkaar vertellen: de versie van de banken (we hebben te hoge kosten), en niet de versie waarin schulden, niet bankmedewerkers, het probleem zijn. Het probleem wordt dus afgewenteld op arbeid, niet op het financieel kapitaal dat leeft van schulden. Want massaontslagen zijn misschien wel deel van de nodige aanpassing, ze zijn geen logisch antwoord op het schuldprobleem: dat is het afschrijven van schulden. Maar die dalen nog niet. De sector krimpt ook niet als je naar andere maatstaven kijkt, zoals haar aandeel in het bbp, dat sinds de crisis stabiel was of steeg (afhankelijk van de meetmethode). De sector schrijft ook nog steeds zwarte cijfers – iets wat in de rest van de economie ongebruikelijk is in omstandigheden waarin zoveel ontslagen nodig zijn. ing behaalde in het derde kwartaal van 2016 een nettowinst van 1,33 miljard euro, de Rabobank heeft de eerste helft van 2016 924 miljoen euro winst geboekt, sns 181 miljoen. Hoog tijd dus om het midden- en lagere personeel er massaal uit te gooien, besloot de top. Eerder al was flink in hun beloning gesneden: de salarissen van werknemers in de financiële sector zijn harder gedaald dan elders de afgelopen jaren. En dat terwijl de top zichzelf wel wat extra’s wil geven, zoals ABN AMRO in 2015 probeerde.
Ik hoor geen kritische vragen van journalisten over de vorm van aanpassing waar banken nu voor kiezen: wel snijden in arbeid, niet in de schuldenportfolio en in topbeloningen. Ik heb die topbankiers op het journaal nog niet horen uitleggen waarom dit nodig is. Dat hoeft ook niet: Dijsselbloem, Volberda, Koelewijn en anderen staan in de rij om uit te leggen dat het hier om onpersoonlijke technologische krachten gaat, niet om welbewuste keuzen tussen bescherming van kapitaal en bescherming van arbeid. Wat we ook niet horen is dat dit de backlash is van ons schuldprobleem, dat intussen blijft voortbestaan. Want schuldreductie gaat banken pas écht pijn doen. Uiteraard is dat niet aan de orde.