Hoewel Dorothea Lange naam maakte in het westen van de Verenigde Staten – eerst als portretfotografe van de hogere klasse in San Francisco en later als medewerker van de door Roy Stryker geleide informatieafdeling van de Farm Security Administration, de New Deal-organisatie die tot doel had de impact van de Grote Depressie zichtbaar te maken – begon en eindigde haar carrière in New York. Het was daar dat ze als tiener uit Hoboken, aan de overzijde van de Hudson, zonder duidelijke aanleiding besloot fotografe te willen worden, en het was daar waar in 1966 kort na haar overlijden in het MoMA een grote overzichtstentoonstelling werd georganiseerd die haar reputatie bestendigde. In datzelfde museum was haar werk tot voor kort opnieuw te bewonderen. En nadat het museum gedwongen was zijn deuren te sluiten, heeft men de tentoonstelling zo goed en zo kwaad als het kan online toegankelijk gemaakt. Een kleine schat aan informatie, reflectie en beelden.
Parallel aan de tentoonstelling verscheen ook een reeks boeken, niet alleen een mooie catalogus, maar ook enkele eigenzinnigere titels. Day Sleeper ontsproot aan het brein van Sam Contis, een jonge Amerikaanse fotografe die eerder lof oogstte met een bijzonder fotoboek over een van de laatste jongensscholen in het westen van de VS. Contis kreeg toegang tot Lange’s archieven in het Oakland Museum in Californië en presenteert het werk van haar vakgenote met een overrompelende frisheid. Day Sleeper is een daad van de meest schaamteloze toe-eigening, maar die toe-eigening gaat gepaard met zoveel eerbied en bewondering dat het niet in het minst stoort. Contis tovert een Lange tevoorschijn die haar eigen fascinaties deelt. Fascinaties voor het menselijk lichaam, maar ook voor de natuur van Californië. Voor gebaren en de houdingen die mensen aannemen. Overal in Day Sleeper duiken handen en voeten en benen en torso’s op. Uit Linda Gordons geweldige biografie van Dorothea Lange, A Life Beyond Limits (2009), wordt duidelijk hoe – naast het vertrek van haar vader, die onder schimmige omstandigheden zijn gezin in de steek liet – het feit dat ze aan polio leed een van de vormende ervaringen in haar jeugd was. Lange hield een misvormde voet aan de verwoestende ziekte over.
Lange dankt haar plaats in de geschiedenis aan haar rol als pionier van de documentairefotografie, maar de hier door Contis blootgelegde Lange is nieuwsgierig naar veel meer dan alleen hoe je als fotograaf de wereld met zijn eigen misstanden kunt confronteren. Het is een lyrische Lange. Van een in schel licht badende wereld poëzie maken is niet gemakkelijk. Contis mengt documentair werk met foto’s die Lange van haar eigen familie maakte en presenteert het geheel niet chronologisch maar associatief. De grens tussen aan de ene kant het professionele en het geëngageerde en aan de andere kant het persoonlijke vervluchtigt voordat het boek goed en wel is begonnen. Dat dat mogelijk was is niet heel gek – waar econoom en fotograaf Roy Stryker zijn fotografen de Depressie en de New Deal liet vastleggen, was de onderliggende opdracht vrijer. Toen Lange kort voor haar overlijden terugblikte zei ze: ‘Niemand kreeg ooit precieze routebeschrijvingen. Je werd losgelaten in een regio. En de opdracht was: kijk wat er echt aan de hand is. Hoe ziet het eruit? Hoe voelt het? Wat blijkt de menselijke conditie?’
Op het beeld dat ook het omslag siert zien we de vijfjarige Dan Dixon, Lange’s oudste zoon, die op zijn rug in de zon ligt. Hij heeft een doek of een kledingstuk om zijn hoofd geslagen en het resultaat houdt het midden tussen een afgezakte tulband en een beginnende mummificatie. We zien zijn neus en lippen en het kost ons geen enkele moeite de warme zon op onze eigen huid voor te stellen. Achter in Day Sleeper heeft Contis een klein notenapparaat opgenomen. Bij sommige beelden staan de oorspronkelijke aantekeningen van Lange, bij andere citaten die Contis om de een of andere reden toepasselijk vond. Bij deze foto staat: ‘Ik denk dat ik moe geboren ben (…) Ik heb vrienden die zeggen: “Ik ben nog nooit in mijn leven moe geweest.” Ik ben altijd moe geweest, elke dag van mijn leven. Ik herinner me dat ik hooguit zes was en zo moe als een mens kon zijn, en dat ik wenste dat ik voor altijd kon slapen gewoon omdat ik zo verschrikkelijk moe was.’
Kinderen opvoeden, een huishouden draaiende houden – Lange’s eerste man Maynard Dixon was een gevierd kunstenaar, haar tweede Paul Taylor een niet minder gerespecteerde wetenschapper – en zelf branden van maatschappelijke en artistieke ambitie: je kunt je bij die vermoeidheid wel het een en ander voorstellen.
Hoewel het boek zijn titel ontleent aan een foto van een bordje op een moteldeur, duiken slapende mensen overal in Day Sleeper op. Mensen die liggen te dutten op een bed, op straat of in een afgeragde tent. Hoe poëtisch Contis’ presentatie ook is, de politieke aard van Lange’s fotografie zingt overal doorheen. Al deze slapende mensen zijn zo duidelijk mensen die moe zijn van het werken, of anders moe van het niet werken. Moe van het leven zelf.
Een van de bekendere foto’s in DaySleeper is van Lange’s schoondochter Helen. De noot achterin vermeldt niet dat Helen op dat moment hoogzwanger is, maar dat Lange rond het moment dat ze de foto maakte in de nabijgelegen Berryessa Valley de gevolgen van de bouw van een dam vastlegde. De foto is een uitsnede, gemaakt door Lange zelf met het oog op de tentoonstelling in het MoMA in 1966. Op de oorspronkelijke foto is niet alleen Helens gezicht beter te zien, maar naast haar op het bed ook een krant met een ook ondersteboven prima leesbare titel: THIS WORLD. Beide versies van het beeld komen voorbij in een ander net verschenen boek over Lange, Sally Steins essay ‘Migrant Mother Migrant Gender: Reconsidering Dorothea Lange’s Iconic Portrait of Maternity’. Stein beschrijft hoe Lange de op de foto gesuggereerde kloof tussen de aanstaande moeder en de wereld wat te veel on the nose vond. Maar het maakt ook duidelijk hoe Lange bereid was haar eigen foto’s te bewerken om ze in een nieuwe context een ander verhaal te kunnen laten vertellen. Iets waar Contis terecht een vrijbrief in heeft kunnen zien.
Steins essay is een diepe duik in de interpretatiegeschiedenis van Lange’s beroemdste foto. Het portret dat ze maakte van Florence Owens Thompson werd bekend als Migrant Mother. Thompson, een native American die door het grote publiek voor een witte okie zou worden aangezien, werd het gezicht van de Grote Depressie. Het beeld is gemakkelijk uit uw geheugen op te diepen. De moeder in de titel houdt een hand bij haar gezicht terwijl ze met een blik die het perfecte midden houdt tussen wanhoop en standvastigheid in de verte tuurt, het soort blik dat iemand werpt op een toekomst waarin onzekerheid de enige zekerheid is. Op haar schoot ligt een baby, op haar schouders leunen, met hun ruggen naar de camera, twee oudere kinderen.
Het is Stein niet te doen om het verhaal achter de foto, dat is al vaker verteld, ze is eropuit de betekenissen die in het beeld te vinden zijn bloot te leggen; te begrijpen waarom het beeld tot sentimentele interpretaties uitnodigt en te zien in hoeverre die interpretaties steekhoudend zijn in het licht van Lange’s bredere oeuvre. Stein laat en passant ook zien hoe Lange zich, terwijl ze het leven tijdens de Depressie vastlegde, actief verzette tegen genderconventies. De maakster van de meest iconische moeder-foto van de twintigste eeuw, waarop de vader in zekere zin een van de grote afwezigen is, fotografeerde veel vaker dan je wellicht zou verwachten op een ontwapenende manier vaders en kinderen.
Vermakelijk is de door Stein opgediste geschiedenis van Thompsons duim, die door Lange uit de foto werd weggepoetst. Roy Stryker was woest. Elke vorm van manipulatie was immers munitie voor tegenstanders van de New Deal die de geloofwaardigheid van het documentatieproject in twijfel wilden trekken. Maar de foto was ook hem dierbaar. ‘Na al die jaren haal ik de foto nog altijd tevoorschijn. De stilte en de roerloosheid ervan (…) was die vrouw kalm of niet? Ik heb het nooit geweten. Ik kan geen rekenschap geven van die vrouw. Zo vaak heb ik me afgevraagd waaraan ze dacht. Ze draagt heel het lijden van de mensheid in zich, en ook al het doorzettingsvermogen. Beheersing en een vreemde moed. Je kunt alles wat je wil in haar zien. Ze is onsterfelijk.’
Ook te zien als onderdeel van de virtuele tentoonstelling van het MoMA: WhiteAngel Breadline, een foto die Lange aan het einde van 1932 of het begin van 1933 maakte. Het was een van de allereerste foto’s van de verwoestende effecten van de Depressie die Lange, op dat moment nog vooral werkzaam in haar eigen studio, maakte. Het beeld was bijna nooit ontwikkeld, Lange had het negatief in een houder in de camera laten zitten en een assistent had de foto op de gok ontwikkeld.
Het is een portret van een man die met zijn lichaam naar de fotografe en zijn rug richting een kleine menigte staat. Zijn gezicht gaat schuil achter de slappe rand van zijn smoezelige hoed. Veel van de andere mannen zijn beduidend beter gekleed, maar ze staan allemaal in de rij bij de White Angel, een weduwe die in San Francisco een gaarkeuken runt. Een crisis mag dan geen grote gelijkmaker zijn, ze legt wel bloot hoeveel voor zeker gehouden maatschappelijke posities op dezelfde manier precair zijn. Maar de foto laat ook zien hoe er geen grotere eenzaamheid is dan die van de ongelukkige mens in de ongelukkige massa.
Twee weken nadat het MoMA zijn deuren sloot, becijferde The New York Times dat de werkloosheidscijfers sneller stegen dan ooit tevoren. Op tv verschenen onwerkelijke beelden van kilometerslange files. Gedeukte blikken en blinkende pick-uptrucks in hetzelfde slakkentempo op weg naar dezelfde voedselbank. Wat er aan de hand is? Een crisis zoals we die in bijna honderd jaar niet hebben meegemaakt. Hoe ziet het eruit? Wreed. Hoe voelt het? Wrang. Wat blijkt de menselijke conditie? Kwetsbaarheid.
De virtuele versie van de tentoonstelling Dorothea Lange: Words & Pictures is te vinden op moma.org. Dorothea Lange’s & Sam Contis’ Day Sleeper en Sally Steins Migrant Mother, Migrant Gender verschenen bij MACK Books