Zo luidt de theorie. In de praktijk ligt het genuanceerder. Acteurs en toeschouwers kijken elkaar misschien niet recht in de ogen, maar ze houden elkaar nauwlettend in de gaten. Soms doen de acteurs alsof ze alleen zijn. Intussen proberen ze met iedere vezel van hun lijf te articuleren, is iedere beweging, ieder geluid bedoeld om gehoord en gezien te worden door de anonieme toeschouwer in het donker.
Dat spel tussen de bekijker en de bekekene is een uitvergroting van een diepgeworteld menselijk trekje, namelijk de neiging om een beetje toneel te gaan spelen als je in de gaten hebt dat er iemand naar je kijkt. Ineens zie je jezelf door de kamer schrijden als de overbuurman voor het raam staat. Je bent het hoofdpersonage in het verhaal dat een ander van jouw leven maakt. Dat verhaal moet je zo subtiel mogelijk voeden. Wat heb ik het ineens gezellig met m'n zoon als er publiek is aan de overkant. En wat kun je toch een leuke spelletjes doen in de vensterbank. En moeten we niet nodig over het balkon kijken, waarbij ik - perfecte moeder - intens met de kleine meekijk en met engelengeduld alles uitleg wat hij vraagt. Een beetje kaal voelt het wel als je er ineens achter komt dat de overburen al lang niet meer kijken. Maar net zo makkelijk heb je weer overgeschakeld naar een ander bewustzijnsniveau, en is de vierde wand in je huis weer gesloten.
Omgekeerd is het ook reuze interessant om de overburen te bekijken. Hoe meer je kijkt, hoe meer verhaal er ontstaat, juist ook bij die man die altijd in dezelfde stoel zit. Soms zijn een paar steelse blikken genoeg om een nieuw hoofdstuk aan het verhaal toe te voegen - er is visite, misschien haar ouders, kijk ze gezellig zitten te praten…
Arjan Ederveen en Pieter Kramer toonden in Daarom, de laatste aflevering van de prachtige tv-serie 30 minuten, hoe zo'n blik naar de overkant tot de verbeelding kan spreken. Een half uur lang observeerde je van veraf het geensceneerde leven van een echtpaar, dat zich afspeelde op het balkon en binnen de kaders van de ramen van de flat. Langzamerhand ontstond er een beeld van de drama’s in hun leven, mede dank zij de geluidsband waarop je de telefoongesprekken hoorde die de vrouw (Arjen Ederveen) voerde. Er ging een lichte dreiging uit van de voyeuristische cameravoering en de afgeluisterde gesprekken, alsof er een geobsedeerde gek aan de overkant zat. Maar wie dat was, werd nooit duidelijk.
De aantrekkingskracht die uitgaat van het bespieden van onschuldige medemensen wordt royaal uitgebuit in - alweer - een nieuw soort televisie die hevig in opkomst is. Ruim zes uur zendtijd ruimde RTL4 het afgelopen weekend in voor het programma Kijk nou eens! De toelichting in de tv-gids luidt: ‘Schaamteloos kijken naar de argeloze voorbijgangers op straat, aan het strand, op het terras, op de camping en in de vrije natuur.’ Verder dan de straat kwamen ze nog niet, en ook niet veel verder dan Amsterdam, waar een cameraman ongemonteerd doorgaf wat-ie zag. Het is geen verborgen camera, soms zie je voorbijgangers op de toeschouwer reageren. En zo kon het gebeuren dat ik mijn overbuurvrouw voorbij zag fietsen. Toevallig had ze net een onderonsje met haar kindje dat voorop zat. Een perfecte moeder.
Of speelde ze dat maar?