Moeders en tantes

In de laatste weken van 2017 de misschien allermooiste documentaire van dit jaar: Liefde is aardappelen. Zo’n zeldzame film waarin het persoonlijke (een familiegeschiedenis) samenvalt met het veel grotere, politieke (Stalins ussrvoor, tijdens en na de oorlog) én het universele. Wat dat laatste betreft: Aliona van der Horst filmde haar in de Sovjet-Unie opgegroeide, door huwelijk naar Nederland gemigreerde moeder Zoja, toen die van een ijzersterke jongbejaarde vrouw was veranderd in een kasplantje, niet meer in staat te communiceren. ‘Had ik alles wat ik wilde weten maar gevraagd toen je nog kon praten.’ Wie heeft dat niet gedacht of gezegd, zij het meestal in de variant ‘toen je nog leefde’? Vragen komen vaak te laat, maar in het geval van Van der Horst is onwaarschijnlijk of ze wezenlijke antwoorden had gekregen toen moeder daar nog toe in staat was.

Wat blijkt uit de fascinerende reconstructie die ze maakt in besneeuwd Rusland, waar ze met nicht Tanja en neef Sasja het leegstaande ouderlijk huis van hun drie moeders bezoekt. Waar ze als kind logeerde en waarvan ze zes vierkante meter geërfd heeft. De bejaarde moeders van Tanja en Sasja woonden daar nog, maar nu is die van Tanja overleden en heeft Sasja zijn moeder in huis genomen. We zien een gefilmde versie van Nicolaas Matsiers Gesloten huis, maar dan in de rauwere Russische variant. Wat alleen al te zien is aan de onvoorstelbare hoeveelheid gebruiksvoorwerpen en schoeisel die, onbruikbaar, altijd bewaard zijn omdat je in bittere armoe niets weg kan gooien. Het raakt Aliona zo dat ze al die schoentjes en schoenen in een kamertje uitstalt: een ware installatie.

Dat is het punt dat het de gastvrije en openhartige Sasja te gortig wordt: die ouwe meuk moet weg (hij wil snel verbouwen, slopen of verkopen) en bovendien: wat is dit voor idioterie, eerbetoon aan een overvloed van gebrek? En (denk ik): ‘Moet je dit beschamends zo nodig aan je westerse kijkers laten zien?’ Zoals een tante door de telefoon zegt: ‘Je spreekt Russisch maar je begrip is dat van een buitenlander. Met een volle buik begrijp je een hongerlijder niet.’

Met zes zussen waren ze en daar bestaat een bloedmooie foto van: jonge vrouwen onder de appelboom. Kan zo het affiche zijn van een romantische speelfilm over de jaren vijftig. De werkelijkheid eronder is bikkelhard. Fysiek en psychisch getekend door hongersnood (misoogst, gedwongen collectivisatie); door de oorlog die alle jongens van het dorp binnen een paar weken deed sneuvelen en die overlever opa diep traumatiseerde; en door Stalin-angst gecombineerd met zwijgen. ‘Alles was normaal’, zegt Sasja’s oude moeder, alle ellende ontkennend. Tanja’s moeder omarmde eerst dat communisme, toen de orthodoxie. Aliona’s moeder vluchtte. Als opa ladderzat thuiskwam, gaf oma hem een extra glas: om ongehinderd een paar uur te kunnen slapen en niet nog een kind te krijgen. De film bevat indrukwekkende animaties van Simone Massi. ‘Zullen onze kinderen ons ooit begrijpen?’ schrijft een van de zussen. Hun dochter/nichtje is ver gekomen in dit kunstwerk, daad van liefde – die moeder en tantes, net als gevoelens, zelf niet konden tonen.