Overvol is haar agenda, maar Angela Merkel staat er ook nu weer, op deze donderdagmiddag eind november voor het Kanzleramt in Berlijn. Het gaat deze middag even niet om vluchtelingenstromen, militaire acties in Syrië of onderhandelingen met Turkije over opvangkampen. Vandaag wordt de ‘kanselierskerstboom’ overhandigd.
Tijdens dit jaarlijkse ritueel aan het begin van de adventstijd lijkt de huidige politieke onrust ver weg. Traditioneler Duits kan haast niet. Een blaaskapel speelt stemmige klanken, de kerstboom is een twaalf meter hoge reus uit een groot woud in de buurt van Düsseldorf, en hij wordt overhandigd door een heuse baron uit Beieren, voorzitter van de vereniging van particuliere bosbezitters.
Totdat Merkel het woord neemt, en de actualiteit ook hier ineens opduikt. In haar dankwoord begint ze over de vluchtelingen. Staand voor de kerstboom en de baron roept ze op tot openheid voor de nieuwkomers: ‘Misschien is de adventstijd ook een tijd dat we onze deuren en onze harten een beetje opendoen en nieuwsgierig zijn naar het nieuwe komend jaar.’
Ze doet het in typische Merkel-stijl, terughoudend, met een ietwat schuchtere glimlach, maar het is onmiskenbaar een politiek statement, midden in het bestuurlijke hart van Duitsland. Vorig jaar zou een dergelijke uitspraak een plichtmatige kerstspreuk zijn geweest, maar eind 2015 is het een opmerking met een explosieve lading geworden, en Merkel weet dat maar al te goed.
Het is dezelfde boodschap waarmee ze een paar maanden geleden voor het eerst haar land, Europa en de wereld heeft verbaasd. Het kwam plotseling, in september. Duizenden vluchtelingen zaten vast aan de grens met Hongarije, president Viktor Orbán weigerde ze zijn land binnen te laten. Merkel zei dat de vluchtelingen in Duitsland welkom waren, ook zonder registratie. Een journalist vroeg hoe ze dacht dat de reactie in haar eigen land daarop zou zijn. Bijna emotioneel zei ze toen: een ‘vriendelijk gezicht’ moest ze toch kunnen tonen, ‘anders is dat mijn land niet meer’.
Het was even heel erg wennen. Merkel stond bekend om haar schijnbaar onaangedane manier van regeren, ze was de calculerende natuurkundige, de ‘Teflon-Merkel’ van wie alle emoties leken af te glijden. Op het internationale politieke toneel werd Merkels imago bepaald door haar houding in de eurocrisis. Streng zou ze zijn, niet solidair met arme Grieken. Ze kreeg in spotprenten nazisnorretjes opgeplakt, eerbiedwaardige columnisten beschuldigden haar ervan dat ze geen waarachtige Europeaan was.
In de begintijd van de vluchtelingencrisis was dit beeld niet anders. Alle Duitse media waren in juli op een filmfragment van een debatavond in Rostock gesprongen; daar had Merkel tegen een huilend veertienjarig meisje uit Libanon gezegd dat ‘sommige vluchtelingen ook weer terug moeten’. ‘Harteloos’ was deze kanselier, een ‘ijskoningin’, klonk het in leidende media.
Een paar weken later leek daar ineens een compleet andere Merkel te staan. Want na haar beslissing de grenzen te openen, week ze niet terug. Ze deed er juist nog een schepje bovenop. De eerste berekeningen gingen uit van een hoeveelheid van maar liefst achthonderdduizend vluchtelingen in Duitsland – alleen al voor 2015. ‘Wir schaffen das’, zei ze, een soort Duitse variant op ‘Yes we can’: wij Duitsers kunnen dit aan.
Geheel onbezonnen was dit besluit echter niet; haar oproep tot solidariteit paste precies bij de stemming in het land. Applaudisserende Duitsers verwelkomden op het station van München nieuwe vluchtelingen, van Keulen tot Hamburg zetten duizenden burgers zich in om te helpen. Bijna alle landelijke Duitse media ondersteunden dit gevoel. Zelfs schandaalblad Bild, berucht om zijn campagne tegen de Grieken, publiceerde emotionele verhalen over hoogopgeleide Syriërs die de Duitse arbeidsmarkt kwamen verrijken.
Het begrip Willkommenskultur vloog over de wereld en Merkel werd er het symbool van. Ze werd bejubeld door linkse journalisten die tot voor kort nog de felste Merkel-critici waren. Ze werd genoemd voor de Nobelprijs voor de vrede. In november riep de invloedrijke The Economist haar uit tot ‘de onmisbare Europeaan’. Zelfs Hollywood-ster Angelina Jolie, tevens VN-ambassadeur, zei dat dankzij Merkel levens zijn gered.
Merkel werd, zou je kunnen zeggen, het gezicht van ‘de goede Duitser’. Normaal wordt er in het hedendaagse Duitsland niets méér gewaardeerd dan iets wat tegenwicht kan bieden aan de last van het naziverleden. Maar in de vluchtelingencrisis blijkt het allemaal toch wat ingewikkelder te liggen dan het tot voor kort nog was.
‘Merkel moet weg!’ Luid galmt de slogan keer op keer over Unter den Linden, de grootste verkeersader van het oostelijke centrum van Berlijn. Vijfduizend woedende burgers zijn hier op een zaterdagmiddag in november verzameld. Het publiek tijdens deze demonstratie van de partij AfD is divers, er zijn oudere heren in tweed, er zijn moeders met kinderen, achterin wordt een bekende neonazi gesignaleerd. Eén boodschap delen ze: Merkel moet aftreden. Op zichzelf is zo’n leus natuurlijk niet vreemd, zeker niet van de AfD, die als een soort Duitse variant van de pvv wordt gezien. Wel nieuw is de woede waarmee dat gebeurt, en de aanhang die de partij ermee krijgt.
Eind september werd deze aanval op Merkel in de Duitse media nog afgedaan als de woede van een splinterpartij. Dat is veranderd toen de cijfers van de peilingen binnenkwamen. De AfD, een paar maanden geleden nog bijna opgeheven, is met tien procent van de kiezers potentieel uitgegroeid tot de derde partij van het land. Ook blijkt de afkeer van Merkel veel breder verspreid te zijn dan alleen onder een groep radicalen. Vorig jaar was 78 procent van de Duitse bevolking nog uiterst tevreden met Merkel, midden november is daar nog maar 49 procent van over.
Het gevolg: ook in de gelederen van haar eigen partij wordt Merkel aangevallen zoals nog niet eerder het geval was. Horst Seehofer, partijleider van de csu, Merkels partner uit Beieren, bekritiseert haar doorlopend. Jens Spahn, een jonge csu-staatssecretaris, publiceerde een boek waarin allerlei critici op het asielbeleid van Merkel aan het woord komen. Men vindt dat ‘door verkeerde boodschappen een zuigende werking op vluchtelingen richting Duitsland is ontstaan’.
Merkel is in tien jaar regeren gewend geraakt aan het omslaan van de gunst, maar zo radicaal als nu is nieuw. Een ‘Mutti’, dat was de status die Merkel het afgelopen decennium heeft gekregen: een moeder die onaantastbaar boven alle partijen stond. Welvaart en glanzende cijfers zorgden voor een enorm vertrouwen dat Merkel wel zou zorgen dat alles goed komt. Natuurlijk, ze had de conjunctuur mee. Ook kon ze de vruchten plukken van de maatregelen van haar voorganger. Maar Merkel bleek vooral uitstekend te kunnen aanvoelen welke stemming er in het land heerste.
Grote gebaren waren niets voor haar, ze volgde een ‘politiek van de kleine stapjes’, zoals ze zelf eens had geformuleerd. Merkel was de kanselier van het compromis, de pragmatische politica die zowel haar rechtervleugel als groene burgers tevreden kon stellen. Onder Merkel, zo klonk het daarom ook regelmatig, werd het politieke debat ‘in slaap gesust’. Ze had geen echte eigen overtuiging, dat is in tien jaar vaak gezegd. Maar de meesten vonden die rust prima.
Zo kon het dat het land onder Merkel zonder veel protesten toch flink veranderde. Met haar kleine stapjes volgde ze een opvallende maatschappelijke omslag in haar land. Terwijl in Europa de afgelopen vijftien jaar overal rechtse partijen meer aanhang kregen, werd Duitsland juist moderner, opener, linkser. Ze wist zelfs haar christen-democratische partij cdu ertoe te brengen een hele reeks conservatieve kernwaarden opzij te zetten: dienstplicht, kernenergie, vrouwen achter het fornuis.
Met de komst van de eerste vluchtelingen kon Merkel daarom zonder veel politieke tegenstand een ‘welkomstcultuur’ uitroepen. Dat veranderde echter toen bleek dat het er steeds meer werden. Een miljoen vluchtelingen zijn er inmiddels in Duitsland geregistreerd, in oktober en november kwamen er tienduizend per dag. In vele opvangcentra heerst chaos, asielzoekerscentra worden door rechts-radicalen in brand gestoken.
De oorzaken van de huidige maatschappelijke onrust zijn verschillend, maar Merkel wordt aangewezen als medeschuldige. Het Duitse vertrouwen in de toekomst heeft in de vluchtelingencrisis plaatsgemaakt voor onzekerheid, schrijft de Rheinische Post, een grote regionale krant uit Noordrijn-Westfalen: en ‘Mutti’ weet niet meer hoe ze dat moet oplossen.
De Frankfurter Allgemeine, het lijfblad van de Duitse conservatieve burger, keert zich in zijn hoofdredactionele commentaren hard tegen wat ze haar ‘gebrek aan visie’ noemen. Zelfs het weekblad Die Zeit, voornamelijk geschreven voor en door links-liberale stedelingen, publiceerde begin december een groot hoofdredactioneel commentaar dat een echte ‘welkomstcultuur alleen met grenzen’ kan bestaan.
‘Duitsland wordt wakker met een kater’, meent de Franse filosoof Alain Finkielkraut in hetzelfde weekblad. Volgens hem heeft het land in september, in navolging van Merkel, zijn remmingen verloren, in de ijver ‘moreel goed’ te zijn: ‘Toen de eerste vluchtelingenstromen kwamen, vonden de Duitsers het moment gekomen hun historische smet te reinigen. Ze konden zich eindelijk vrijkopen. Hitler-Duitsland belichaamde de haat op de anderen. Merkel-Duitsland zei: ik bekommer mij om anderen in nood.’ En nu schrikken ze zelf van de gevolgen.
De paradox kan niet groter zijn. Merkel, de moreel goede Duitser, is in deze redenering de slechte Duitser. Maar er zit wel een logica in. Er was een tijd waarin Merkels ‘welkomstcultuur’ in Europa alom zou zijn geaccepteerd. In de jaren negentig was dat, de tijd dat er in Nederland ook een sterke ‘welkomstcultuur’ heerste. Nederland speelde toen graag gidsland en verafschuwde het rechtse Duitsland, waar gerespecteerde politici harde uitspraken over asielzoekers deden die in Nederland toen zowat verboden waren.
De tijden zijn nu volkomen veranderd. Merkels boodschap conflicteert met de trend. Nieuwe rechtse partijen als de pvv en Front National ergeren zich aan ‘keizerin Merkel’ die de anderen een beleid van solidariteit oplegt. In Nederland is nu al te horen dat de vluchtelingen alleen maar komen omdat Merkel dat zo heeft gewild. In Frankrijk, dat andere voormalige voorbeeldland, wordt schamper over de ‘Merkel-migranten’ gesproken.
Dit soort conflicten zijn er in Duitsland ook. Met de vluchtelingencrisis is de al jaren sluimerende onvrede over het Duitse ‘linkse establishment’ losgebarsten. Bedrieglijk was de consensus van het tijdperk-Merkel namelijk wel. Heel andere geluiden waren er bijvoorbeeld op internetfora en bij lezingen van onder anderen oud-spd-politicus Thilo Sarrazin te horen. Daar vond men dat het openbare debat alleen nog maar beheerst werd door dezelfde ‘politiek correcte’ meningen. Hier klonk de groeiende woede op de ‘multiculturalisten’, feministen, eurofielen en al die anderen die als de poortwachters van het ‘establishment’ werden gezien.
Deze Duitse rechterrand is geen meerderheid, maar wel een flinke minderheid, die op ongeveer twintig procent van de kiezers kan worden geschat. Er zijn zelfs politicologen die menen dat de algemene onderdrukking in het Duitse debat van alles wat niet ‘politiek correct’ is ook voor de radicalisering van rechts geweld kan zorgen. De aanslagen op opvangcentra zijn in Duitsland immers veel talrijker dan in landen waar een grote rechts-populistische partij bestaat. De daders blijken niet alleen jonge neonazi’s te zijn, maar ook ‘gewone’ burgers die met een brandstichting de dood van anderen op de koop toe nemen.
Precies om deze radicalisering reageerde Merkel in september met haar oproep tot solidariteit, ‘anders is dit mijn land niet meer’. De rechtervleugel van de cdu ziet liever een andere oplossing. Vroeger waren het namelijk leidende politici van spd en cdu/csu, samen met Bild, die de boze burgers van het land op passende momenten tevreden stelden en de rechtse woede probeerden te kanaliseren. Daarmee moest het grootste taboe van de naoorlogse tijd worden voorkomen: het succes van een partij ‘rechts van de cdu’.
In het tijdperk-Merkel is die praktijk verdwenen. Door Merkels ‘welkomstcultuur’ is het al eerder gegroeide ‘gat op rechts’ groter dan ooit geworden, en de AfD staat klaar om erin te springen. Tijdens een recent congres van de cdu vat een bezoeker uit Frankfurt de stemming onder deze groep samen, zoals opgetekend in Die Welt: ‘Het einde van de kernenergie, de afschaffing van de dienstplicht, dat was allemaal kinderspel in vergelijking met de asielproblematiek. Met wat er nu gebeurt, verdrijven we de basis van de cdu.’
Even lijkt het dus of Merkel haar befaamde fingerspitzengefühl voor de maatschappelijke stemming verloren heeft. Met zoveel tegenstand is het dan ook logisch dat men zich in binnen- en buitenland afvraagt of de vluchtelingencrisis Merkels politieke einde zal worden.
De laatste peilingen laten echter zien dat al te wilde speculaties voorbarig zijn. Begin december is Merkels populariteit weer met vijf procent boven de helft van de bevolking gestegen. Belangrijker nog is dat de burgers van alle politici toch Merkel nog het meest blijken te vertrouwen om de crisis op te lossen. Met 38 procent ligt ze ver voor op de anderen.
Echt onverwacht is deze lichte ommekeer na de daling niet. De laatste paar weken was er, haast onmerkbaar, een aanpassing van Merkels boodschap te bespeuren. ‘Geen plan? Ik heb wel degelijk een plan’, zei ze in meerdere interviews. Zeker, ze stond nog steeds achter het ‘wir schaffen das’ van september, ze voegde er echter wel direct een ‘maar’ aan toe, niet al te rigoureus, niet al te zacht, maar toch hoorbaar.
Inderdaad heeft de Duitse regering sindsdien een aantal restrictieve maatregelen getroffen. Men heeft aan de grens registratiecentra opgericht waar vluchtelingen zich verplicht moeten melden. Er wordt veel strenger opgetreden tegen groepen vluchtelingen die niet uit Syrië komen: met een versnelde procedure worden ze nu binnen drie weken teruggestuurd. En Merkel benadrukt nu ook dat de nieuwkomers zich snel moeten aanpassen aan de Duitse Leitkultur.
Hier toont ze zich weer de pragmatische politica, nuchter en calculerend, die probeert in het midden tussen links en rechts te balanceren. Ze houdt oog voor de duizenden Duitse burgers die ook nu nog steeds achter de boodschap van solidariteit staan – maar maakt ook een duidelijke geste naar de conservatieve kiezers. En of het nu door de nieuwe regels komt of door de winterse kou: in december is het aantal vluchtelingen dat Duitsland binnenkomt inderdaad verminderd.
Gezichtsverlies zegt ze er niet door te leiden, er is geen andere Merkel gekomen, zegt ze zelf. Voor haar vloeit haar nieuwe beleid volkomen vanzelfsprekend voort uit haar eerdere. Ze volgt gewoon de regels, precies zoals ze dat in de eurocrisis ook altijd heeft gedaan. Ze noemt haar nieuwe aanpak ‘de vluchtelingenstroom ordenen’, met als uiteindelijke doel ‘het aantal vluchtelingen te verminderen’.
Aan de ene kant wijst ze nog steeds de door de csu verlangde ‘bovengrenzen’ van het aantal asielzoekers af, omdat dat tegen de Conventies van Genève stuit. Ook is ze fel tegen de bouw van hekken aan de grens, omdat dat tegen de wetten van de Europese Unie is. Aan de andere kant vindt ze dat álle EU-landen vluchtelingen moeten opvangen, omdat ook dat bij de regels hoort. Ook vindt ze dat de vluchtelingen in de eerste plaats in de regio opgevangen moeten worden waar ze vandaan komen. Daarom heeft ze een deal met Turkije gesloten om daar de opvang te verbeteren.
Haar bewonderaars zien hier daarom een werkelijke Europeaan aan het werk. Ze opereert niet onverantwoordelijk alleen, maar wil met haar partners samen tot een oplossing komen. Ze denkt in bondgenootschappen, ‘precies zoals het past bij de rol die Duitsland als machtigste land in Europa moet spelen’, schrijft de hoofdredacteur van Die Welt.
Haar critici van rechts, nationaal en internationaal, vinden de maatregelen niet genoeg, ze eisen een hardere aanpak. Links wordt er ook gemord. Aan de Macedonische grens verzamelen zich nog steeds duizenden vluchtelingen – waarvan velen Europa nu niet meer worden binnengelaten. Ze kwamen omdat ze dachten dat Duitsland hen met open armen zou ontvangen. Nu zijn de wetten haast onmerkbaar aangepast en is de verwarring groot.
Zal de rust in Duitsland nu snel terugkeren? Het is niet te verwachten. Merkel was jaren de ‘machtigste vrouw ter wereld’, omdat ze onaangevochten was in haar land. Die positie was opgebouwd door haar vermogen de breedst mogelijke maatschappelijke steun voor haar plannen te krijgen. Die tijd is nu voorbij. Merkel zal er niet zo snel door aftreden, maar ze is geen onaantastbare Mutti meer.
Ineens is Merkel midden in het politieke strijdperk terechtgekomen. Ergens lijkt ze namelijk toch zoiets als een overtuiging te hebben. Ze weet namelijk heel goed wat ze doet, als ze voor het Kanzleramt staat en haar dankwoord zegt voor de kerstboom uit het Duitse bos. Ze roept op tot ‘openheid’ voor het nieuwe – ondanks het schuimbekken van de demonstranten, ondanks het knarsetanden van haar partijgenoten, ondanks de peilingen.
Na tien jaar is de polarisering begonnen – en de bondskanselier doet er zelf gewoon aan mee. Een nieuwe fase in het tijdperk-Merkel is aangebroken.
Een vluchteling komt aan in Duitsland, 5 september 2015
Sean Gallup / Getty Images