Een van de fijnste Amy Winehouse-momenten die je op YouTube kunt vinden is haar optreden bij Never Mind the Buzzcocks, de bbc-quiz waarin teams van muzikanten en komieken vragen over popmuziek beantwoorden. Het was eind 2006. Indertijd was het een verrassing haar daar überhaupt te zien: Amy Winehouse was toen al dé Amy Winehouse, van Back to Black, van Rehab, van de suikerspin en de schunnige tatoeages, van de paparazzi en de roddels over drugs en alcohol. Eigenlijk was ze toen al te groot om aan zo’n programma mee te doen.
De presentator, de comedian Simon Amstell, heeft zijn focus continu op haar. De andere gasten zijn bijzaak. Bij het onderdeel waarbij de gasten songteksten moeten afmaken, krijgt zij natuurlijk die van haarzelf: ‘They tried to make me go to rehab’:
Amy, verveeld: ‘I said no, no, no.’
Amstell, stralend: ‘In hindsight, “yes”, maybe?’
Open deur: iedereen lachen. Maar wat echt verrassend aan het fragment is, is dat Amy zoveel grappiger is dan Amstell. Hij heeft spitsvondigheden, ingestudeerde grappen over drank drugs. Zij heeft alleen zichzelf: haar mimiek is over the top, haar sarcasme snijdend, ze hoeft alleen ‘really’ te zeggen waarbij ze de klinkers theatraal lang uitrekt en ze is drie keer grappiger dan alle opmerkingen van Amstell.
Het Never Mind the Buzzcocks-moment zit niet in de film Amy, van Asif Kapadia, een documentaire die uitsluitend bestaat uit publiek en persoonlijk archiefmateriaal, aangevuld met voice-over-interviews met vrienden en familie. Maar Amy toont vele andere van zulke momenten, waarin Amy’s intelligentie en humor naar voren komen alsof het wolkendek openbreekt. Zo is er het moment van een jongere Amy, minder haar en eyeliner, tijdens haar promotietour voor haar eerste album, Frank (2003). Ze is zichtbaar verveeld. De vrouwelijke interviewer is duidelijk op zoek naar een soort girlpower-statement en vraagt haar of ze ook vindt dat vrouwen kracht winnen door over hun persoonlijke problemen te zingen, zoals Dido die ‘echt haar emotionele kast’ schoonmaakte?
‘Did she?’ zegt Amy. ‘Did she?’
Het gaat er natuurlijk om hoe ze het zegt: vol spot, vol sarcasme. Ruimde Dido, een gelikte, overgeproduceerde commerciële popzangeres met zoete liedjes die ze niet eens zelf schreef, écht haar emotionele kast op, live voor haar fans? Natuurlijk niet, maar dat hoeft Amy helemaal niet zo uitgebreid te zeggen, ze zegt alleen ‘Did she?’ op zo’n manier dat je bijna plaatsvervangende schaamte voelt voor de journaliste die de vraag stelde.
Natuurlijk is elke film over Amy Winehouse een film over haar ondergang, het is het verhaal van hoe al dat talent en al die humor uiteindelijk niet opgewassen waren tegen te veel roem en te veel foute keuzes. Asif Kapadia brengt dat sterk in beeld. Het begint rooskleurig: een grappig, vrolijk joods meisje uit Noord-Londen wordt op haar zestiende ontdekt door ene Nick Shymansky (die dan negentien is), die haar manager wordt. Ze krijgt een kwart miljoen pond en al het vertrouwen van een platenmaatschappij, en ze koopt een huisje, waar ze samen met haar beste vriendin gaat wonen, en tourt met Nick – die zo’n beetje haar geadopteerde broer wordt – door Engeland, terwijl ze haar debuutplaat opneemt, Frank. Haar stem klonk alsof ze al 65 was, zegt jazzlegende Tony Bennett later. Ze heeft geen ambitie om wereldberoemd te worden, of miljoenen albums te verkopen; daar is haar muziek niet voor, zegt ze in verschillende interviews. ‘My music’s not on that scale.’
Maar haar succes is dat wél. De buitenwereld trekt aan haar en er komen mensen haar leven binnen die je liever buiten de deur zou houden. Vanaf het eerste shot van Blake Fielder-Civil weet je meteen dat dit een foute man is, het type jongen dat het tof vindt dat hij een slechte jongen is, verliefd op zijn eigen arrogantie, dat zijn drugsgebruik cultiveert; het type dat de meest achteloze kleding draagt, maar wel een hoed zodat je niet ziet dat hij kaal wordt. Kortom, het type waarvan je hoopt dat als hij ooit iets met jouw dochter zou krijgen je het lef hebt hem in je kofferbak te gooien en met een schop naar een plek in het Amsterdamse Bos te rijden waar zijn lichaam nooit gevonden zal worden.
Once it was so right
When we were at our high
Waiting for you in the hotel at night
Ze krijgen iets met elkaar terwijl ze allebei iets met anderen hebben; ze brengen een zomer met elkaar door, vrijend, drinkend, zo’n beetje elke vorm van drugs gebruikend die ze in handen kunnen krijgen. Amy laat ‘Blake’ op haar hart tatoeëren. Helemaal verliefd. Tot hij haar op vakantie sms’t: dat hij toch liever teruggaat naar zijn vorige vriendin, en dat ze maar geen contact meer moeten hebben. Ook dat: het type dat het uitmaakt met een sms’je.
He left no time to regret
Kept his dick wet
With his same old safe bet.
Maar als Fielder-Civil de schurk van het verhaal is (hij liet haar kennismaken met crack en heroïne), dan heeft hij tenminste nog het excuus dat hij zelf ook verslaafd was. Dat excuus hebben anderen niet, die je als meer dan medeplichtigen kunt zien. Er is Raye Cosbert, haar promotor en manager, die duidelijk meer bezig is met haar carrière (en dus zijn carrière) dan haar gezondheid, en haar laat optreden terwijl ze daar op geen enkele manier fysiek en mentaal toe in staat is. En er is haar vader, Mitch, die zijn gezin verliet toen Amy negen was, en sindsdien door haar als grote afwezige op een voetstuk werd geplaatst, heel freudiaans, zei ze zelf al. Als Mitch Amy opzoekt op een Caribisch eiland waar ze probeert uit te rusten, komt hij met een cameraploeg, omdat hij inmiddels een eigen realityserie heeft. Hij zal de geschiedenisboeken in gaan als de man die, wanneer haar vrienden haar ervan overtuigd hebben dat ze naar een afkickkliniek moet gaan, zegt dat dat niet nodig is en ze beter aan haar volgende plaat kan gaan werken.
I ain’t got the time
And if my daddy’s thinks I’m fine.
They tried to make me go to rehab I said no, no, no.
Dit neemt niet weg dat ze ook zonder alle roem, alle paparazzi en foute mannen al problemen had. Lang voordat ze beroemd werd, werd ze al van school gestuurd, dronk ze te veel, had eetproblemen. Haar ouders konden haar niet aan; het waren haar vriendinnen en haar oude manager, Nick, die haar als enigen in toom konden houden, maar zij waren nu net de mensen die later door haar vader, haar man en haar nieuwe management werden buitengesloten.
Amy kickte af van crack en heroïne, ze scheidde van Blake. Maar de drank bleef, haar lichaam veranderde, ze kon niet meer ongesteld worden, laat staan zwanger, ze kreeg hartritmestoornissen. Op 23 juli 2011 vond haar bodyguard haar in bed; de schouwarts stelde later vast dat er spectaculaire hoeveelheden alcohol in haar bloed zaten.
Het is makkelijk de mensen om Amy heen te veroordelen. Wij, de kijkers, weten hoe het gaat aflopen; de mensen toen wisten dat niet en zelfs als ze alleen uit eigenbelang handelden, waren ook zij er niet bij gebaat dat hun kip met gouden eieren zou overlijden. Misschien dachten ze dat Amy door dezelfde getroebleerde fase heen ging waar zoveel popsterren doorheen gaan, om er met een paar littekens older and wiser weer uit te komen. Maar ze kwam er niet uit.
I told you I was trouble
You know that I’m no good.
Ook in haar ondergang was Amy authentiek, en omgekeerd leidde juist haar authenticiteit haar ondergang in: Amy Winehouse was een volkomen oorspronkelijke artiest in een neppe, glossy popwereld; haar hang naar zelfdestructie was niet een romantisch ideaal, het was the real deal. De bloeddorst die ze wakker maakte bij de pers was als de grommende honger van een roofdier dat jarenlang sojavlees is gevoerd, en dan ineens een rauwe biefstuk krijgt voorgeschoteld.
Kapadia is heel behendig in het veroordelen van die hetze. Maar hoezeer hij zich ook richt op de paparazzi en de talloze komieken die makkelijke, harde grappen maakten, als je over een schuldvraag wilt nadenken, dan blijven er te veel vragen onbeantwoord: hoe kan het dat er zo veel foto’s zijn van Amy in haar huis terwijl ze open en bloot harddrugs gebruikt? Wie maakte die en waarom? Waarom hebben haar oudste vrienden voicemailberichten van haar bewaard? Waarom spreekt haar psychiater met de filmmaker? Waarom spreekt haar dokter? Hebben ze geen geheimhoudingsplicht? En zelfs als ze die niet hebben, waarom hebben ze überhaupt de behoefte om te spreken?
Blijkbaar maakte Amy niet alleen bij de tabloidpers iets wakker, maar bij iedereen om haar heen. De schuld gaat verder dan Kapadia wil toegeven. Vroeg in de documentaire zit wat dat betreft een veelzeggend moment: Amy’s moeder ontdekte dat ze boulimia had, maar ze wist niet hoe ze haar ervan moest overtuigen dat dat schadelijk was, en liet het op z’n beloop. Dat is iets wat je steeds hoort terugkomen in de documentaire: Amy was eigenwijs, Amy wilde haar eigen beslissingen nemen, haar eigen leven leiden – uiteindelijk krijg je na het zien van Amy het gevoel dat wat haar fataal is geworden juist was dat iedereen iets met haar te maken wilde hebben, maar niemand verantwoordelijkheid voor haar nam. Haar bodyguard vertelt nog trots dat hij voor haar zorgde, haar niet naar de kroeg liet gaan als ze de volgende dag moest optreden; hij zegt er niets over dat ze zich voor zijn neus heeft doodgedronken. Te midden van al die mensen was Amy helemaal alleen.
Amy draait nu in de bioscoop
Beeld: Over Amy Winehouse blijven veel vragen onbeantwoord (Cinéart Nederland)