Heidy, Anna en Anis kijken vanaf het balkon van poptempel P3 in Purmerend naar de zaal beneden. Ze zijn vijftien en zestien jaar, en daarmee verreweg de jongste aanwezigen op deze inspraakavond. Ze kwamen met een paar klasgenoten uit interesse, ze willen vrijwilliger worden bij de noodopvang of het asielzoekerscentrum. Ze hopen dan ook dat die er gaan komen in Purmerend. Op school hebben ze het er ook al over gehad, ook over de voor- en tegenstanders. Maar de dingen die hier vanavond zijn gezegd… ‘Anna en ik keken elkaar soms aan’, zegt Heidy. Haar donkere haar golft over haar schouders. ‘Dat doet me wel pijn. Ik ben moslim. We hadden soms tranen in de ogen, maar we willen niet emotioneel worden.’
De gemeenteraad is uitgeweken naar de grote zaal in P3 vanwege de enorme belangstelling voor deze inspraakavond over de komst van asielzoekers naar de Noord-Hollandse stad. Een week geleden had burgemeester Ron Bijl (vvd) de raadsvergadering waarin voorstellen over de komst van een azc en noodopvang voor asielzoekers zouden worden besproken, geschorst. Er hadden zich zoveel woedende tegenstanders verzameld dat hij zich genoodzaakt zag de raadszaal door de politie te laten ontruimen.
Beneden op het podium zitten de burgemeester, wethouders en raadsleden aan de ene kant, de 39 insprekers aan de andere kant, in het midden staat het katheder. In de zaal zitten zo’n vierhonderd mensen, buiten staan er nog eens driehonderd. Boos rammen de voorsten in de rij op de deur. Extra ingezette politie en particuliere beveiliging waarschuwen via hun walkie-talkie hun collega’s buiten. De laatste twee vrouwen voor wie de deur open gaat, rennen vallend naar binnen. In de hal kijken ze met een triomfantelijke blik om zich heen, elke vezel in hun lichaam gespannen, alsof ze erin geslaagd zijn een laatste plaats te bemachtigen bij een concert van de Toppers, in plaats van een gemeentelijke inspraakavond.
Van Purmerend, Oudenbosch, Oirschot, Gouda, Halderberge, Valkenswaard, Bergen op Zoom en Wezep tot Zeewolde, Steenbergen en Beverwaard: overal in het land loopt het verzet tegen de komst van vluchtelingen op. In Rijssen-Holten, Rijswijk, Wijk en Aalburg en Enschede worden burgemeesters en wethouders zelfs bedreigd. Wat er allemaal voor schokkends geroepen wordt, is al lang niet meer verrassend. Alles mag gezegd. Dat is het nieuwe adagium. De ‘bezorgde burger’ wordt serieus genomen.
Sterker nog, politici van vrijwel elk pluimage struikelen over elkaar heen om te benadrukken dat ze deze bezorgdheid delen. Regeringspartij vvd gaat hierin met stip voorop. Zo gooien ze af en toe ‘oplossingen’ de samenleving in. Het Tweede-Kamerlid Roald van der Linde (vvd) pleit ervoor om geen woningen bij te bouwen – ‘als wij hier vanmorgen besluiten om op korte termijn honderdduizend woningen neer te zetten, staat dat vanmiddag al in een WhatsApp-groep in Libanon of Somalië.’ vvd-voorman Halbe Zijlstra weigert heldhaftig het geven van borstvergrotingen en -verkleiningen aan asielzoekers. Na alle grappen hierover hebben de liberalen iets nieuws bedacht: ze weigeren nu dieetbehandelingen. ‘Zo kunnen we de massale toestroom verminderen’, aldus de vvd-site. (Je vraagt je toch oprecht af of ze dit zelf geloven.) En nu is er weer Ayaan Hirsi Ali, ex-vvd, die pleit voor selectie van migranten op aanpassingsbekwaamheid. ‘Wanneer je denkt dat het niet gekker kan, is er altijd wel iemand die deze gedachte logenstraft’, schreef Sheila Sitalsing afgelopen week in de Volkskrant.
In het land staan ondertussen de burgemeesters voor de taak om tegenover de ‘bezorgde burger’ te verdedigen waarom ze tóch opvang willen bieden.
‘We hebben te maken met een uitzonderlijke situatie, zoals die zich niet eerder heeft voorgedaan…’, begint burgemeester Bijl in Purmerend.
Zaal: ‘Ja, hoor…’ (hoongelach) De toon is gezet.
‘Ik zou u willen vragen iedereen te respecteren in zijn of haar betoog. Dat hoort zo in een democratie.’
Zaal: ‘Neem ze lekker zelf in huis…’ (gejoel)
Het wordt een emotionele avond. De eerste inspreekster is de eigenares van manege Purmerbos (het azc is gepland op een weiland ertegenover). Ze is bang voor het verlies van klanten, voor negentig procent meisjes, zegt ze. ‘Het is niet veilig voor hen om langs het azc te fietsen.’
Zaal: ‘Joehoeoe!’ (geklap)
‘Ik heb gekozen voor dit bedrijf, op deze locatie.’ De manegehoudster kan haar snikken niet meer onderdrukken. ‘Nu komt er een azc’, brengt ze nog uit en gaat zitten.
Zaal: ‘Joehoeoeoe!’ (gejoel herhaalt zich)
Inspreekster 2: ‘Ik ben niet xenofoob, mijn hart huilt als ik kinderen dood uit zee zie halen, maar mag ik me als moeder van een dochter geen zorgen maken? Zeker omdat het gaat over mannen van tussen de twintig en vijftig van wie velen last hebben van speciale driften?’
Zaal: ‘Joejoeoe.’ (uitbundig geklap)
Inspreker 3: ‘Ik vind dat vluchtelingen naar Purmerend moeten komen.’
Zaal: ‘Boeehoee.’
‘Het is wel van belang dat ze activiteiten aangeboden krijgen, zodat ze niet gaan rondhangen…’
Zaal: ‘Ha, en ik dan? Ik krijg ook geen activiteiten aangeboden.’
Inspreker 4: ‘Heb uw naaste lief, net als uzelf.’
Zaal: ‘Boehoeoe. Waardeloos. Rookpauze!’ (mensen lopen weg)
Inspreekster 5: ‘En dan die verkrachtingen in Almere, de komst van uitgehuwelijkte meisjes. Gaan we die ellende naar Purmerend halen?’
Zaal (weer terug): ‘Neeeee.’
‘Ik heb al jaren niet meer landelijk gestemd, omdat ik het zooitje in Den Haag niet meer vertrouw. Er wordt toch niet naar je geluisterd. De gemeente lijkt nu hetzelfde te doen. Luister naar je eigen inwoners, niet naar het kabinet. Kom op voor uw burgers.’
Zaal: ‘Joeoeoe!’
Het is intimiderend, zo’n zaal vol grimmige mensen die zich niet gehoord voelen (ondanks alles), ronduit zeggen wat ze denken en er tegelijkertijd ook veel plezier aan lijken te beleven. Er zindert opwinding vermengd met woede. De kloof tussen de voor- en tegenstanders is groot. Luisteren naar ‘de andere kant’ doet niemand. Zo gaat het ook in de rest van de samenleving. De spanning tussen beide groepen neemt toe. Vriendschappen worden opgezegd, of geblokkeerd op Facebook, op de werkvloer zijn ‘vluchtelingen’ een heikel onderwerp geworden.
‘De samenleving is gepolariseerd’, zegt Peer Scheepers, hoogleraar methodologie op het gebied van sociologie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. ‘Dat is al een tijdje aan de gang. Ook de politieke leiders dragen hieraan bij. Er zijn twee kampen ontstaan. Waarbij Nederlanders met een positieve houding ten opzichte van migranten minder luidruchtig zijn dan de tegenstanders.’ Hij benadrukt nog eens het verschil met de jaren negentig, toen er veel meer mensen kwamen, en hun komst lang niet als zo’n groot probleem werd ervaren. Niet in de politiek, noch in de samenleving. Onderzoekers kunnen, aldus Scheepers, nog geen goede wetenschappelijke verklaring vinden voor deze omslag.
De hoogleraar zag de verruwing beginnen bij Bolkestein, Scheffer, Fortuyn. ‘Zij hebben ervoor gepleit “de waarheid” te zeggen over migranten, in plaats van de werkelijkheid te taboeïseren.’ Sindsdien zijn er steeds meer mensen opgestaan die hun mening niet onder stoelen of banken steken. ‘Opvallend is dat het in de jaren tachtig vooral laagopgeleiden waren, nu zijn het ook veel hoogopgeleiden’, zegt Scheepers. Niet alleen politici maar ook mensen uit de culturele elite, journalisten, schrijvers keren zich tegen nieuwkomers. ‘Ze volgen de laagopgeleiden. Dat is historisch een nieuw verschijnsel. Doorgaans zijn hoogopgeleiden de voorlopers en volgen de lager opgeleiden.’
Dat veel mensen bezorgd en bang zijn, bleek ook uit het Ipsos-onderzoek van afgelopen maand: ruim veertig procent van de ondervraagden dacht dat de toestroom van vluchtelingen negatieve gevolgen zou hebben voor de Nederlandse economie en voor de veiligheid, 44 procent werd hierdoor somber over de toekomst van het land en ruim een derde was bang. Deze percentages zullen eerder gestegen dan gedaald zijn.
Toch is het merkwaardig dat zoveel politici, inclusief de regeringspartijen, deze angst en bezorgdheid zeggen te delen. Rondom azc’s of noodopvang neemt de veiligheid namelijk niet aantoonbaar af. Er zijn incidenten binnen azc’s gemeld, maar zelden daarbuiten (de enige incidenten tot nu zijn veroorzaakt door Nederlanders, zoals de bestorming van de noodopvang in Woerden). Nederland heeft in het verleden veel meer asielzoekers opgevangen, ook toen zijn er geen veiligheidsproblemen ontstaan. ‘Het is niet onveiliger rondom een asielzoekerscentrum’, zegt ook hoogleraar Godfried Engbersen, die hier in het verleden onderzoek naar deed, op de website van de nos. De nos sprak met 33 gemeenten die een groot asielzoekerscentrum op hun grondgebied hebben. Allemaal gaven ze aan dat er vooral bezorgdheid vooraf was, maar dat zich weinig tot geen incidenten hebben voorgedaan waarbij mensen van buiten het azc werden gedupeerd.
‘Het begint vaak met zorgen als er een asielopvang komt’, vervolgt Scheepers. ‘Daarna gaat het vaak beter. Mensen die in de buurt van een azc wonen, zijn veel positiever over asielzoekers dan mensen die er niet mee te maken hebben. Doordat ze contact maken met vluchtelingen verandert hun mening.’ Gespreide huisvesting van asielzoekers is daarom belangrijk, vindt hij. Dan maken mensen eerder contact en dat is in alle opzichten positief; nieuwkomers integreren sneller en Nederlanders raken hun vooroordelen kwijt. ‘Dat is niet uniek Nederlands, zo gaat dat wereldwijd.’
Het probleem dat wél overal zichtbaar is, is de achterstand bij de ind, de chaos bij het coa, het gebrek aan opvangmogelijkheden, het wanbestuur door op een avond dorpelingen in Oranje te melden dat er nog eens zevenhonderd vluchtelingen bij komen, waarvan er by the way al tweehonderd in bussen onderweg zijn. Wat zichtbaar is, is dat de overheid het niet in de hand heeft. En juist dat bevestigt veel mensen in hun angst.
De Purmerenders maken zich ook boos over een aantal concrete problemen, zoals het tekort aan sociale huurwoningen – veroorzaakt door het kabinetsbeleid van het afgelopen decennium – evenals de bezuinigingen in de zorg, bij de politie, de rechtspraak. Het wordt de vluchtelingen aangerekend.
Inspreker 6: ‘Ze klagen over de opvang, maar mijn kleindochter slaapt al twee jaar op de kamer van mijn dochter omdat zij geen woning vindt. Er is bezuinigd op groenonderhoud, de prullenbakken verdwijnen…’
Zaal: ‘Ik wacht al 24 jaar op een huis.’ (geklap)
‘De uitkeringen worden gekort. Ouderen moeten langer op zichzelf wonen. Daklozen krijgen een hondenbot. Politie, justitie en het leger zijn ontmanteld.’
Zaal juicht.
‘Ik zeg: terugsturen die ellende.’
Zaal joelt.
Inspreker 7 (André Fleere (48) van de groep ‘Hop Purmerend’ – hij hoopt na de volgende verkiezingen in de raad te komen): ‘Purmerenders moesten alles uit de media vernemen. Dit is geen democratie.’
Zaal juicht. Over het gebrek aan communicatie en voorlichting door lokale bestuurders wordt veel geklaagd. Veel bewoners moesten volgens Fleere op Facebook lezen wat de plannen waren van de gemeente.
‘We zijn belazerd.’
Zaal: ‘Joehoeoe.’
‘Saoedi-Arabië, in dit geval Turkije, biedt aan ze op te vangen. Maar de vluchteling? Die wil hierheen. Voor het geld.’
Zaal juicht en stampt met de voeten.
Waarheid doet er niet toe. Dat wordt nog eens versterkt doordat op sociale media elk kamp in zijn eigen waarheid leeft. Groepsleden bevestigen zichzelf continu door alleen die informatie te delen die past bij hun standpunt. Voor- en tegenstanders van asielzoekers in Purmerend hebben elk hun eigen Facebook-site. Zoals het filmpje dat rondgaat op Facebook-sites van de tegenstanders waarin een vrouw op straat wordt geïnterviewd: ‘Ik heb een pleegzoon die is 21, die wil dolgraag werken, die krijgt geen werk. En hun krijgen over vier maanden straks werk. Waar zijn we dan mee bezig?’ (1.633.754 views)
Inspreker 9: ‘Ik heb op internet begrepen dat we hier te maken hebben met gelukszoekers. Ze krijgen vierduizend euro per maand, en hun vrouwen zijn alleen goed voor hun lusten en hun zorgen. Bestek staat niet in hun woordenboek. En ze kosten 35.000 euro per persoon per jaar.’
Zaal: ‘Meer dan 48.000! Wie gaat dat betalen? WIJ!’
Inspreker 10: ‘Waarom komen ze naar Nederland: omdat hen gratis geld wordt gegeven.’
Zaal: ‘Joehoeooee.’
Inspreker 11: ‘Het gaat om mensen die komen met een godsdienst die hand in hand gaat met vrouwenonderdrukking en homohaat.’
Zaal: ‘Joehoee.’ (klapt uitbundig)
Inspreker 12 laat de foto van het verdronken Syrische peutertje Ayan op het strand in Turkije zien en zet daarbij Mag ik dan bij jou van Claudia de Breij op. ‘Als er oorlog komt/ mag ik dan bij jou…’ – het schalt door de luidsprekers.
Zaal: ‘Boeoeoeooeoe.’ Mensen lopen weg. ‘Het kind is daar neergelegd. Het is allemaal nep’, roept iemand nog.
‘Die hyperbolen – dat wellustige “het volk” is er ook een – drukken geen feitelijkheid meer uit, maar alleen nog gevoel, waar vervolgens feiten bij gezocht worden’, schrijft ook Bas Heijne in NRC Handelsblad. ‘Onzin is een relatief begrip geworden.’ Zo leek vrijwel iedereen eerst nog geschokt door het beeld van de verdronken peuter op het strand, nu blijkt zelfs dat relatief te zijn.
Inspreker 13: ‘Ik ben bang om een poster voor mijn raam op te hangen met “vluchtelingen welkom”.’
Zaal lacht. Honend.
‘Martin Luther King, 1963, vrijheid, gelijkheid…’
Zaal: ‘Bullshit!’
‘Alle mensen in waarde laten, ongeacht afkomst en kleur…’
Zaal: ‘Daaaaag!’
‘Het gaat om het nemen van verantwoordelijkheid voor wat er gebeurt in de wereld.’
Zaal: ‘Jouw droom is mijn nachtmerrie. Hahahaha.’
Inspreker 14 (Daniël Mulders (21), student geschiedenis en actief bij de Facebook-site Vluchtelingen Welkom): ‘Driekwart van onze leden bestaat uit jongeren. Wij zijn de nieuwe generatie, de toekomst. Wij zijn voor het helpen van vluchtelingen.’
Zaal: ‘Boeoeoe. Wegsturen!’
‘Sommige mensen zoeken asiel, anderen zijn hun hart kwijt…’
Inspreker 15: ‘We krijgen shariawijken, waar de politie niet durft te komen, waar vrouwen worden verkracht.’
Enzovoort: ‘Deze mensen zijn niet gevlucht voor de oorlog. De echte oorlogsvluchtelingen zitten in de regio.’
‘Onze vrouwen zijn niet meer veilig.’
‘Christenen durven hun bijbels niet meer te lezen.’
Inspreker 16, de dominee van de Protestantse Gemeenschap Purmerend: ‘Lieve mensen, wij moeten niet blind zijn voor…’
Zaal: ‘Aaaah, ah, ah, zieliiig.’
‘… mensen in veiligheid samenleven…’
Zaal: ‘Ik val in slaap. Lul.’
‘… kinderen en vrouwen…’
Zaal: ‘5, 4, 3,…’
De voorzitter grijpt in en zet de klok die iedereen vijf minuten spreektijd geeft stil: ‘Laat de dominee uitpraten. Een beetje respect.’
Zaal: ‘5, 4, 3, 2, 1, 000000.’
‘Ik ben bang dat dit nog verder gaat’, vervolgt hoogleraar Peer Scheepers. ‘Ik ben niet optimistisch. Tegen migranten zijn is geen taboe meer. Op feestjes is het gewoon om dat te zeggen. Mensen laten zich ruwer uit. Het past in het no-nonsense-klimaat, de crisis, er worden steeds meer schuldigen aangewezen. Het is een grotere trend in de samenleving. Alles wordt extremer, dat is niet geruststellend. Het zijn vooral Nederlanders met een migrantenachtergrond die last hebben van deze polarisatie. Zij hebben de meeste reden om somber over de toekomst te zijn. De discriminatie neemt toe. Nederlanders sluiten in toenemende mate migranten uit en stemmen steeds meer op partijen die nieuwkomers weren.’
De drie middelbare scholieren staan aan het einde van de inspraakavond ontdaan op het balkon. ‘Deze mensen hebben schokkende dingen meegemaakt, ze dachten dat ze het in Europa beter zouden krijgen’, zegt Heidy. ‘Ze zijn niet van IS, ze zijn juist slachtoffer van IS.’ Anis knikt. ‘Niet elke vluchteling komt hier als verkrachter, niet elke vluchteling pleegt een overval. Zoveel van wat deze mensen zeggen over moslims is niet waar.’ Anna begrijpt het niet: ‘Als er maar iemand in het parlement was die zei: “We komen hieruit.” Het zijn bange mensen. Er is behoefte aan iemand die ze toespreekt. Die zegt dat het niet altijd zo blijft, dat het goed komt.’
Een week later stemt de raadsvergadering van Purmerend met ruime meerderheid tégen de komst van een asielzoekerscentrum (alleen de pvda stemt voor). Een motie van d66 wordt wel aangenomen, hierin worden b. en w. gevraagd te onderzoeken of kleinschalige noodopvang voor maximaal tweehonderd vluchtelingen mogelijk is (de vvd stemt ook hier tegen, samen met Leefbaar Purmerend, Trots en de ouderenpartij aov).
André Fleere van de groep ‘Hop Purmerend’ loopt in zijn roze polo tevreden rond bij de borrel na de vergadering. Een groot succes, roept hij. Zijn ene oorknopje glimt. ‘Zo’n tien- tot vijftienduizend Amsterdammers in Purmerend zijn tegen vluchtelingen’, zegt Fleere, die zelf ook in Amsterdam is geboren. ‘Bij ons kun je komen eten, we plakken je band als het moet, maar als het over dit onderwerp gaat, dan breekt de hel los.’ Er is nu een signaal afgegeven, vindt Fleere: ‘Je zet je voordeur niet zomaar open. Dat zien de vvd en andere politici ook, ze krabbelen niet voor niets terug. Ze willen nu een soberder beleid.’
Daniël Mulders van Facebook-site Vluchtelingen Welkom is teleurgesteld. ‘Het is ronduit kut’, zegt de geschiedenisstudent verslagen. Hij schaamt zich om Purmerender te zijn en zegt tegenwoordig dat hij ‘vlak bij Amsterdam’ woont. ‘Je moet openstaan voor andere perspectieven’, vindt hij. ‘Veel jongeren voelen zich betrokken bij de discussie. Wij zijn opgegroeid met de tweede generatie niet-westerse allochtonen, we gingen samen naar school. We kennen niet anders.’
Op Facebook plaatst de manegehoudster die avond een foto waarop ze samen met haar familie lachend staat afgebeeld, een glas wijn in de hand, met de tekst: ‘Geen azc in Purmerend, 31 tegen en 4 voor. We hebben wat te vieren! Proost!!!’
Beeld: 6 oktober: inwoners van Purmerend lopen boos weg tijdens een gemeenteraadsbijeenkomst over de mogelijke opvang van vluchtelingen. Foto Remko de Waal / ANP