Het rapport van Robert Mueller dat vorige week openbaar werd gemaakt, werpt Amerika een vraag voor de voeten: hoe te denken over een president die wist dat Russische organisaties zich mengden in de verkiezingen met als doel hem in het zadel te helpen? Want dat is waar, teruggebracht tot de kern, het onderzoek van de speciaal aanklager op neerkomt. Het loont de moeite zijn conclusie volledig te citeren, vanwege de verschillende elementen die de speciaal aanklager laat scharnieren: ‘Hoewel het onderzoek vaststelt dat de Russische overheid ervan uitging dat ze baat zou hebben bij Trump als president, en zich inzette om die uitkomst te verzekeren, en hoewel de Trump-campagne verwachtte electoraal te profiteren van gestolen materiaal dat door Russische inzet werd verspreid, heeft het onderzoek niet vastgesteld dat leden van de Trump-campagne samenzwoeren of coördineerden met de Russische overheid in haar inmenging in de verkiezingen’. Dat is de inkt op papier. De vraag is wat erin gelezen wordt.
Wat de Amerikaanse minister van Justitie William Barr las, was bekend uit de samenvatting van het rapport die hij eind vorige maand gaf. Barr citeerde bewust alleen het laatste deel van Muellers conclusie, dat er geen samenzwering is vastgesteld. Het was een voorzetje aan Trump om een schone lei te claimen. Volgens Trump, afgelopen week op Twitter, zijn ‘de Boze Democraten die het Mueller-rapport schreven’ hier nu ‘kapot van’. Mueller, overigens, is een Republikein, net als Rod Rosenstein, de onderminister van Justitie die Mueller aan het werk zette. Rosenstein is door Trump benoemd.
Nu Muellers werk erop zit, is een strijd losgebarsten die doet denken aan hoe geschiedkundigen redetwisten: de feiten worden erkend, maar de meningen lopen uiteen over welke feiten ertoe doen en waarom. Alleen gaat het hier om recent verleden, dat de dagelijkse realiteit in de VS en daarbuiten vormt. En dat maakt elke lezing van Muellers rapport vrijwel direct politiek, ook al omschrijft Mueller zijn doel als ‘het bewijs conserveren op het moment dat geheugens vers waren en documentatie beschikbaar was’.
Maar in een politiek overspannen klimaat is de conservator onwelkom. Muellers werk was volgens Trump ‘een “hit job” die nooit had mogen plaatsvinden’. Wie kritisch was op het Mueller-onderzoek claimt nu zijn gelijk. Journalist Glenn Greenwald deed op zijn website The Intercept zijn beklag dat de VS drie jaar lang gegijzeld zijn geweest door ‘gehypete’ complottheorieën. Op Twitter vergeleek Greenwald vermoedens over een samenzwering tussen Trump en de Russen met de niet-bestaande weapons of mass destruction, de ‘WMD’s’, die Saddam Hoessein in bezit zou hebben gehad.
De wmd-Mueller-analogie is behulpzaam omdat die mank gaat, en daarmee laat zien welk doel het Mueller-onderzoek diende. De wmd’s waren een verzinsel van de zittende macht om de eigen agenda – een omstreden inval in Irak – te legitimeren. De Rusland-onderzoeken waren controle van het Witte Huis volgens het principe van een scheiding der machten. En in tegenstelling tot de massavernietigingswapens blijken de banden tussen de Trump-campagne en de Russen niet verzonnen.
De fbi begon een onderzoek naar eventuele deelname van Trump-medewerkers aan de Russische verkiezingssabotage op 31 juli 2016, nadat buitenlandse inlichtingendiensten erop wezen dat een van Trumps adviseurs zei op de hoogte te zijn van plannen van Rusland om gestolen e-mails openbaar te maken met als doel Hillary Clinton te schaden en Trump te helpen. Toen Trump eenmaal president was ontsloeg hij zittend fbi-directeur James Comey om, zoals het Mueller-rapport vaststelt, een einde te maken aan het speurwerk. Vervolgens werd Mueller aangesteld door de onderminister van Justitie Rod Rosenstein. Muellers opdracht was onderzoek doen naar ‘pogingen van de Russische overheid om zich te mengen in de presidentsverkiezingen van 2016’.
Mueller, in andere woorden, had de opdracht de politieke inbreuk door de Russen in zijn totaliteit te bezien. Een eventueel aandeel van Trump of zijn medewerkers erin was een deelonderwerp. Er lag geen vooraf vastgelegde taak om specifiek de gedragingen van Trump zelf te onderzoeken. Muellers opdracht betrof de Trump-campagne, waarin de mogelijkheid, maar niet de onvermijdelijke conclusie, besloten lag dat Mueller bij de president zelf zou uitkomen.
Uiteindelijk kwam het onderzoek uit bij Trump, die schriftelijk vragen van Mueller beantwoordde. Meer dan dertig keer zei Trump zich relevante details niet te herinneren. Wel leert het rapport dat de Amerikaanse president paniekerig reageerde toen hij hoorde van Muellers aanstelling: ‘This is the end of my Presidency. I’m fucked.’ Wat volgde waren pogingen het Mueller-onderzoek te beïnvloeden en te beëindigen. Behalve het ontslaan van Comey brengt Mueller tien andere momenten in kaart waarop Trump zich met de rechtsgang bemoeide, waaronder pogingen Mueller te laten ontslaan.
De vraag met welke motieven Trump handelde is bepalend voor de vraag of hem obstructie ten laste kan worden gelegd. Mueller liet deze kwestie bewust in het midden. ‘Dit rapport concludeert niet dat de president een misdaad heeft begaan en pleit hem ook niet vrij’, schreef hij. Mueller wilde geen constitutionele discussie uitlokken over de vraag of een zittend president vervolgd kan worden. Barr, die als minister van Justitie tegelijk de hoogste aanklager is, hakte de knoop door. Volgens Barr was de president ‘gefrustreerd en boos’ over het onderzoek en vreesde Trump dat zijn presidentschap zou worden ondermijnd. Omdat Trump niet tot doel had zichzelf te beschermen is er volgens Barr dan ook geen sprake van corrupte opzet en hoeft de president niet vervolgd te worden.
Dit alles lijkt juridische haarkloverij, details die ondergeschikt zijn aan de grote vraag of Trump wel of niet schuldig is. Maar het is cruciaal om te begrijpen waar Mueller twee jaar mee bezig is geweest: hij zag het als zijn taak vast te leggen waar er precies Russische vingerafdrukken op de verkiezingen van 2016 zitten (welke Amerikaanse patriot kan daar tegen zijn?), feit van fictie te scheiden en waar opportuun strafrechtelijke aanklachten te doen.
En precies dat heeft Mueller gedaan. In de 440 pagina’s valt te lezen hoe er vanuit Rusland een omvangrijke misinformatiecampagne werd opgetuigd om Trumps kans op succes te vergroten. Uiteindelijk werden hiermee ‘tientallen miljoenen Amerikanen’ bereikt, schrijft Mueller. Hij stelt vast dat er ‘talloze banden tussen de Russische regering en de Trump-campagne’ waren. Zo waren er zakelijke belangen, bezoeken van Trump-medewerkers aan Rusland en ontmoetingen tussen Russische vertegenwoordigers en leden van Trumps team. Wat Mueller niet heeft kunnen vaststellen is dat deze banden direct te maken hebben met de verwachting bij de Trump-campagne dat ze zouden profiteren van Russische inmenging. De lat voor een samenzwering ligt hoog. Volgens Muellers definitie is daarvoor sluitend bewijs voor een actieve afspraak tussen twee partijen vereist.
Mueller ontkracht ook mythes. Zo verwijst hij berichten dat Trumps advocaat Michael Cohen in Praag geheime afspraken had met Russen naar het rijk der fabelen. Ook berichten dat Trumps campagneadviseur Paul Manafort meerdere keren een ontmoeting had met WikiLeaks-oprichter Julian Assange zijn volgens Mueller ongegrond.
Ondertussen speelt WikiLeaks wel een sleutelrol in het Mueller-rapport. Hoewel grote delen zijn weggelakt in het kader van lopend strafrechtelijk onderzoek (in totaal lopen er nog veertien strafzaken naar aanleiding van Muellers graafwerk) is te lezen hoe Trump en zijn team actief op zoek waren naar manieren om hun hand te leggen op e-mails die door Russische hackers gestolen waren van de servers van de Democraten. Toen bekend werd dat deze voorraad e-mails in bezit was van WikiLeaks probeerde de Trump-campagne met Assange in contact te komen. Uiteindelijk bracht WikiLeaks de door Rusland gestolen e-mails tijdens de verkiezingscampagne naar buiten, precies op het moment dat Trump in problemen dreigde te komen vanwege opgedoken opnamen waarin hij pocht over vrouwen in het kruis grijpen.
En omdat WikiLeaks een intermediair was, zo lijkt ook Mueller te redeneren, valt deze kwestie buiten de vraag of de Trump-campagne samenspande met de Russische overheid. Volgens Barr mocht de Trump-campagne in ieder geval straffeloos gebruik maken van het gestolen materiaal, zolang de campagneleden maar niet betrokken waren bij de ontvreemding zelf, zo zei hij tijdens zijn toespraak voorafgaand aan het openbaar maken van het rapport. Rudy Giuliani, Trumps advocaat, stelde het in een interview op cnn deze week nog puntiger: ‘Er is niets mis met informatie aannemen van Russen.’
Op deze manier heeft er tussen het begin van Muellers werk en de voltooiing ervan een wisseling van perspectief plaatsgevonden. Terwijl Mueller in functie was, deden Trump en zijn medestanders het onderzoek af als een politiek gemotiveerde poging tot obstructie onder het voorwendsel van een juridisch onderzoek. Nu het Mueller-rapport is verschenen en er geen verdere aanklachten komen, worden de conclusies onthaald als een juridisch gesanctioneerde vrijbrief voor de president. Voor sommige van Trumps opponenten geldt het omgekeerde: zolang Mueller bezig was, bestond er het vooruitzicht dat wat politiek niet haalbaar bleek – het afzetten van een president – misschien via juridische weg wel zou gebeuren. Nu Mueller in ieder geval wat betreft Trump het pad van de rechtsgang heeft afgesloten, is de oppositie tegen Trump weer zuiver politiek geworden.
Elizabeth Warren, zowel senator als een van de kandidaten voor de presidentsrace namens de Democraten, was de eerste die stelling nam. Wat haar betreft moet het Huis van Afgevaardigden een afzettingsprocedure beginnen, zelfs al is het onwaarschijnlijk dat de Senaat hierin mee gaat. Het werk van Mueller geeft volgens Warren een dubbele aanleiding om Trump ongeschikt te achten als hoeder van de Amerikaanse grondwet. Het Mueller-rapport toont de feiten, vond ze: ‘Een vijandige buitenlandse overheid viel onze verkiezingen van 2016 aan om Donald Trump te helpen. Donald Trump verwelkomde die hulp. Eenmaal verkozen, probeerde Donald Trump het onderzoek naar die aanval te hinderen.’
Mueller schrijft dat het Congres wat hem betreft kan concluderen dat de president zijn macht op verkeerde wijze heeft gebruikt, op basis van het principe dat ‘niemand boven de wet verheven is’. Warren haakte daarbij aan, en ziet daarmee de bedoeling die Mueller met zijn rapport lijkt hebben gehad: de mogelijkheid geven aan gekozen vertegenwoordigers om zich op te werpen als ultieme arbiters van wat de VS bereid zijn te accepteren van hun president.