Het Nederlands kent verschillende manieren om een bewering in zijn tegendeel te veranderen of te zeggen dat iets niet is. We gebruiken daar onder andere het bijwoord niet voor. Heel simpel. Ik vind dat schilderij niet mooi, betekent dat ik het lelijk vind. Ik kom niet, wil zeggen dat je me niet zult zien verschijnen.
De ontkenning wordt ook vaak gebruikt om voorzichtig een positieve mening te geven. De Nederlander die iets slecht vindt, zegt dat in ronde woorden, maar als hij iets heel goed vindt, dan is-ie niet zo recht voor zn raap. Hij draait erom heen en zegt: «Niet slecht», wat overigens niet precies hetzelfde is als goed.
Kortom, de Nederlander beheerst het instrument van de negatie of ontkenning, behalve dan in één geval dat we aantreffen in het volgende citaat van de website van Theo van Gogh: «De zoveelste tirade volgt, overigens niet dan nadat meneer omstandig heeft uitgelegd dat t altijd is of een derde over onze schouder mee gluurt.» Hier staat, een beetje anders geformuleerd, dat die meneer eerst iets uitlegde en vervolgens een tirade afstak.
Maar wat te denken van deze zin uit de Volkskrant van 22 juni: «Begin dit jaar besloot de 32-jarige Kroaat dat hij zou stoppen, maar niet nadat hij nog een keer op Wimbledon zou hebben gespeeld.» Aangezien niet nadat zoals iedere Nederlander weet voordat betekent, net zoals niet achteruit vooruit betekent, wordt hier beweerd dat onze Kroaat stopte voordat hij op Wimledon gespeeld had. Dat zal vast niet de bedoeling zijn geweest, maar dat krijg je als een schrijver te veel stilistische pretenties heeft die hij niet kan waarmaken: hij overspeelt zijn pen.
Nog een voorbeeld uit Het Parool van 10 april: «In 1985 nam hij ontslag, maar niet nadat hij eerst tientallen fotos van het complex mee naar huis had gesmokkeld.» Bedoeld is natuurlijk dat hij eerst de fotos smokkelde voordat hij ontslag nam.
Het lijkt erop dat de foutieve formatie niet nadat terrein wint. Wie zoekt (bijvoorbeeld met Google of in de elektronische krantenbank) komt de formulering in de Nederlandse kranten van het laatste half jaar 44 keer tegen: 3 keer correct (maar niet dan nadat), 41 keer fout (maar niet nadat). Verbazingwekkend bij professionele schrijvers die journalisten toch zijn.
De uitdrukking, dat wil zeggen de correcte, heeft iets intrigerends. Als niet nadat voordat betekent en niet dan nadat nadat (zij het versterkt), dan heeft dat laatste iets weg van de wiskundige formule [min x min = plus]. Of van woorden als: niet onbelangrijk = belangrijk. Dat houdt dus in dat niet opgeheven wordt door een soort tweede ontkenning en dat is natuurlijk dan: [niet x dan = plus]. Kan dat zomaar? Ja, want er is evidentie voor dit impliciet ontkennende dan in andere constructies te vinden.
Neem het werkwoord hoeven dat altijd een ontkenning vereist: ik hoef geen melk; je hoeft niet te komen. Je hoeft te komen is ongrammaticaal. Met dat hoeven is ook de volgende zin mogelijk: hij fietste harder dan hij hoefde. Deze zin is correct. Hij moet dus een ontkenning bevatten. Het enige woord dat daarvoor in aanmerking komt is aldus de conclusie van mijn collega Wim Klooster het woord dan.
Mijn conclusie is nu: de impliciete ontkenning dan maakt de uitdrukking niet dan nadat tot een logisch geheel, met de betekenis «nadat» inclusief een dosis nadruk. En voor wie er moeite mee heeft, schrijf gewoon: pas nadat. Dat betekent namelijk precies hetzelfde, maar het klinkt wat alledaagser.