Niets te verbergen

Hoe is het om te werken op een plek waar werkelijk overal camera’s hangen? Die zijn er mede voor jouw veiligheid, omdat je werkt met gedetineerden, maar bijeffect ervan is dat jij zelf ook continu geobserveerd wordt of kunt worden. Maar je hebt toch niets te verbergen? Dat is misschien waar, maar ik had er niet aan moeten denken in mijn brave docentpraktijk een eeuwigdurend meekijkend oog te hebben. U op uw werkplek? Niet elke bewaarder in gloednieuw Justitieel Complex Zaanstad, ‘een hypermoderne stad met muren er omheen’, waarin meer dan duizend gevangenen passen, is er dan ook gelukkig mee, blijkt in Marc Schmidts Teledoc Bewaarders.

Schmidts eigen filmerscamera is er bijna vanaf ingebruikneming bij, als de cipiers – term meer passend bij holle kerkers en rammelende kettingen, maar het principe blijft gelijk, ook wanneer alles spic en span eigentijds is en elektronica de functie van metaal grotendeels overneemt – als de cipiers dus zelf nog verdwalen in een 21ste-eeuwse goedverlichte Piranesi-variant.

Door de film heen blijven de beelden van lange, identiek lijkende gangen met steeds weer deuren waar pasjes voor nodig zijn, terugkomen. De enkele keer dat je bij een gepantserd raam aan de buitenkant van het complex belandt, met uitzicht op groen en lucht, is een verademing. Dit is niet bedoeld als aanklacht: hoezo, schaf de gevangenis af? Reaguurders zullen zelfs klagen dat dit een luxehotel is, met tv op kamer/cel. Maar zelfs als gedetineerden hier meer bewegings- en beslissingsruimte hebben dan in andere gevangenissen, naar fitness kunnen gaan met hun eigen pasje of mogen roken op cel, dan maakt Schmidt voelbaar hoe het is om ingesloten te zijn. Verdiende loon misschien, maar doe niet net of het geen straf is. En dat ook in deze ‘luxe’ gevangenen flippen door die onvrijheid valt te zien en tot op zekere hoogte mee te voelen. Waarbij opvalt hoezeer de meeste bewaarders daar ook begrip voor opbrengen of dat op z’n minst proberen. Want door het lint gaan is voor hen vaak niet ongevaarlijk.

Dat er geflipt wordt is niet alleen aan onvrijheid te danken: veel gevangenen waren en zijn ook in vrijheid onvoorspelbaar, agressief of zelfs gewelddadig, verslaafd, manipulatief, psychisch labiel, psychotisch zelfs. ‘Ik zie alles, ik hoor alles, ik ruik alles. Je moet altijd alert zijn. Je moet in het hoofd zitten van die jongens. Vertrouwen winnen, echt contact maken. Geduldig zijn. Mijn mond is mijn wapen.’ De stem die dit off-screen uitspreekt komt door de hele film terug. Zijn teksten zijn ontleend aan interviews met een groot aantal bewaarders, vormen rustmoment en beschouwing, bevatten reflectie en soms twijfels of kritiek op het systeem. Zoals: is de zelfredzaamheid die hier van gedetineerden verwacht wordt, als voorbereiding op terugkeer in de samenleving, niet ook een verkapte vorm van bezuiniging?

Heftig is het regelmatig. Verbaal of fysiek. Alleen al een intakegesprek, tamelijk in het begin, met een man die zich als King of the World beschouwt (‘weet je wat het is broeder, mensen moeten ver uit mijn buurt blijven, ik zie ze als vijanden, wie mij belemmert die sla ik…’) is huiveringwekkend van toon en wereldbeeld.