Cartooneske krachtmeisjes, schelmachtige spruiten, jeugdige passie, melodramatische liefdesdriehoeken het is fijn toeven in de wereld van de Nederlandse film. Steek je hand uit en test het warme water aan de Spaanse kust, wrijf met je vingers over de ondeugende koppetjes van de Schippers, gluur door het raam van de kajuit der losbandige geliefden en krijg slappe knieën van de powerplooitjes rond de mondhoeken van Kim van Kooten, beter bekend als Phileine.
Deze momenten van extase leiden miljoenen kinderen en hun ouders naar multiplexen waar cineasten de dromen van het polderland projecteren. De imposantste dromen van de laatste jaren waren Costa! (2001) en de zeilschipfilm Volle Maan (2002) van regisseur Johan Nijenhuis. Deze films zijn niet zomaar verlengstukken van de tienersoaps die te zien zijn bij commerciële omroepen. Ze zijn niet alleen goed gemaakt, maar maken ook deel uit van een revolutie in de tienercultuur op televisie. Series als de schitterende BNN-paradepaardjes Finals en Cutzomer en het ondergewaardeerde Dunya en Desi voeren de kijker zonder een spoor van volwassen ironie tot binnen de leefwereld van jonge mensen. En aan het begin van het millennium was dat juist de grote Nederlandse droom: jong zijn en als een celebrity een leven vol spel, pathos en dramatiek leiden.
Waren de films van Nijenhuis cultureel invloedrijke werken, een kentering tekent zich nu af. De laatste jaren kwamen vrijwel alle «publieksfilms» zoals het heet in de bevreemdende kromtaal van de bureaucraten die film subsidiëren tot stand dankzij de CV-stimuleringsmaatregel. Die maatregel houdt binnenkort op te bestaan, en dus breken andere tijden aan, niet alleen vanwege de lage conjunctuur. Op politiek en maatschappelijk gebied zijn veranderingen op komst, ingezet door de nieuwe ideologische zakelijkheid van het kabinet-Balkenende II. De boodschap van de regering houdt in dat de staat steeds meer op de achtergrond treedt terwijl de burger zichzelf dient te «activeren» teneinde volledig te kunnen meedraaien.
Zo hebben de ideologen van het nieuwe kabinet een ander Nederland voor ogen dan de sprookjeswerkelijkheid van Costa!, Volle Maan en Cutzomer. In deze films en series genieten jonge mensen zorgeloos van het leven. «Geactiveerd» komen zij allerminst over, noch zijn ze geneigd gehoor te geven aan het pleidooi voor «eigen verantwoordelijkheid». Ze zijn studenten die niet hoeven nadenken over het terugbetalen van studiebeurzen of het zoeken naar werk. In hun universum liggen de banen voor het oprapen en zijn de kernbegrippen: feesten en gezellig samen zijn. Ze leven in een luchtbel, in een droom die zeer verleidelijk is.
In dit kader past ook Phileine zegt sorry, de openingsfilm van het Nederlands Film Festival. Phileine is een hoogst frustrerend werk. Aan alles is af te lezen dat regisseur Robert Jan Westdijk de gelijknamige roman van Ronald Giphart op creatieve wijze had willen verfilmen. Dat zou iets tamelijk unieks in de Nederlandse cinematografie hebben opgeleverd: een artistieke publieksfilm. Dat Westdijk hier wel toe in staat is, bewees hij al met Zusje (1995), een virtuoos experiment met de taal van cinema vérité dat zijn tijd eigenlijk jaren vooruit was.
De originaliteit en passie van Westdijks debuutfilm zijn slechts bij vlagen te vinden in Phileine. Het hoge verteltempo en de snelle montagestijl passen bij de sprookjeselementen. De felle kleuren en gewiekste speciale effecten geven de film het aanzien van een aflevering van de Looney Tunes. In de hoofdrol schittert Kim van Kooten, een actrice die kan bouwen op een fijn gevoel voor komische timing, verbaal en non-verbaal. Verder blijft de scène bij waarin Max (Michiel Huisman) een hotel op Manhattan binnen marcheert om Phileine eens en voor altijd een lesje te leren. Hij gooit haar over zijn schouder en loopt op de maat van een Frans chanson door Times Square. Het lyrische van deze scène herinnert aan de energieke erotische lading tussen Rutger Hauer en Monique van der Ven in Turks fruit.
Hier houdt elke gelijkenis met grote kunst als Turks fruit of Looney Tunes op. Want ontdaan van alle interessante visuele stijlmiddelen is Phileine leeg. Of dit aan het bronmateriaal ligt, kan ik niet beoordelen, aangezien het werk van Giphart mij geheel onbekend is. Wat ik wel weet, is dat de film Phileine zegt sorry de openingsfilm van het festival nota bene niets méér is dan een gemiddelde inschrijving in het Amerikaanse genre high school comedy.
Op zich hoeft dat geen belediging te zijn. De tienerkomedie is in de jaren negentig uitgegroeid tot een belangrijk cultureel verschijnsel. In de jaren negentig kwamen er interessante films uit Hollywood waarin de klassieke literatuur diende als inspiratiebron voor jeugdige relatiesprookjes: van Shakespeare en Jane Austen tot Edmond Rostand en Choderlos de Laclos. De evolutie van het genre leidde zelfs tot twee meesterwerken: Theres Something About Mary, een subversieve film waarin krachtmeisjes het onderspit delven, en de tijdgeestfilm Ghost World, waarin tienerangst een metafoor vormt voor menselijke vervreemding.
Westdijks Phileine bereikt op geen enkel moment dit niveau van complexiteit. Dat is jammer, niet alleen omdat het hier de openingsfilm van het Nederlands Film Festival betreft, wat toch enig prestige met zich meebrengt. Het is ook teleurstellend omdat een vorige Giphart-verfilming, het door Ruud van Hemert geregisseerde Ik ook van jou (2001), een sexy, interessant werk opleverde waarin een suïcidale jonge vrouw het slachtoffer wordt van een zinloos bestaan. Deze film is bij uitstek een product van de nihilistische, overspannen jaren negentig. Ik ook van jou herinnert aan de fatalistische jongeren in de romans van de Amerikaanse schrijver Jay McInerney, vooral Bright Lights, Big City en The Story of My Life. Reza (Angela Schijf) vertoont in Ik ook van jou veel overeenkomsten met Alison in The Story of My Life. Reza zegt op een gegeven moment: «Het enige waar ik goed in ben, is neuken.» Het tragische hieraan maakt haar tot een verrukkelijk personage. Haar leven is net zo oppervlakkig als dat van Alison, die in New York ten onder gaat in een hel van drugs, drank en seks.
Wie met deze twee boeiende figuren in het achterhoofd kijkt naar Phileine zegt sorry kan niet anders dan concluderen dat Phileine een leeghoofd is, hoe leuk Kim van Kooten ook kijkt. Misschien kan Phileine meer dan «neuken» ze is een «powerbabe» luidens de publiciteit rond de film maar verder dan jagen op een vriendje in de stijl van Sex and the City komt ze nooit. Dat maakt Phileine net als de saaie vrouwen van Sex oninteressant. Ze blijft een cartoonesk krachtmeisje, geobsedeerd door zichzelf en haar vriendje. Huilen kan ze niet, niet echt. En voelen, waarlijk voelen als Alison of Reza, nog minder.
Er is een andere vrouw in Utrecht die aandacht behoeft: Angela Schijf, die Reza speelt in Ik hou van jou. In de nieuwe televisiefilm De ordening van Pieter Kuijpers probeert ze zich los te weken van haar imago als soapsterretje. Dat lukt haar op spectaculaire wijze. Plotseling is Angela Schijf een filmactrice die haar fijne gezicht en masculiene lichaam ten volle kan benutten. Ze speelt de rol van Stella, een Phileine/Alison/Reza-achtig personage dat als studente doelloos door het leven dwaalt. Dan neemt ze een baantje als archivaris bij een oude dame, de weduwe van een nazi-officier en tevens sympathisant van extreem rechts. Vervolgens ontvouwt zich een kundig opgebouwd verhaal waarin de mooie Stella voor de verleiding van het kwaad komt te staan. De ontknoping is verrassend en verontrustend en zet het beeld van de vrolijke, onschuldige studente volledig op zn kop.
Eveneens ambigu zijn de laatste beelden van een bijzondere film, Grimm van Alex van Warmerdam. De film vertelt, zoals de titel aanduidt, het sprookjesachtige verhaal van een broer en zus die wegens armoede alleen worden achtergelaten in een donker bos. Via allerlei bovennatuurlijke ontwikkelingen vinden ze de weg naar Spanje. Dat ze daar allerminst in een wereld van seks, drank en zon belanden in de stijl van Costa! of Volle Maan zou een knipoog van Van Warmerdam kunnen zijn naar de succesvolle «publieksfilms». Zijn reizende kinderen komen evenwel niet in het paradijs terecht, maar belanden eerder in een lynchiaanse wereld, vol met zieke vrouwen in rolstoelen, waanzinnige artsen, vreemde butlers en een stadje uit een spaghettiwestern. Dat Van Warmerdam er niet altijd in slaagt al deze verschillende verhaalelementen aan elkaar te knopen, is een kanttekening. Grimm is een van de beste Nederlandse films van de laatste jaren en wordt alleen maar beter naarmate je er meer over nadenkt.
Grimm plaatst al het vermoeiende geneuzel over «de Nederlandse film» in een bijzonder daglicht. Je vraagt je af waarom men niet simpelweg zo veel mogelijk van de schaarse filmfondsen aan Alex van Warmerdam geeft, en dan kijkt wat er gebeurt. De kansen dat deze regisseur daarmee niet alleen een «publieksfilm» zal maken, maar zelfs een weergaloze «artistieke publieksfilm», moeten bijzonder groot zijn, gezien Grimm en de rest van zijn oeuvre. Van Warmerdam is een groot kunstenaar. Hij wordt niet altijd als zodanig erkend, te oordelen naar de moeite die hij telkens heeft om zijn films te financieren.
Dat alles maakt het ook betreurenswaardig dat Van Warmerdams nieuwste film niet in Utrecht te zien is. Wachten tot begin december is wel de moeite waard, want Grimm is een belangrijk werk in het huidige klimaat, een film die zou kunnen dienen als vooruitblik op een tijd waarin krachtmeisjes en guitige schippersjongens niet de hoofdfiguren zijn van de collectieve verbeelding van Nederland. En misschien zijn ze dat allang niet meer en is dat de reden waarom Phileine zegt sorry gedateerd oogt. Nederland is niet meer het land van grappen en grollen en quasi-geëmancipeerde vrouwen. Bevrijde jonge mensen waren leuk in Turks fruit en Volle Maan. En wie een Pietje Bell heeft gezien, kent het genre van de ondeugende jongen wel. Het is nu de hoogste tijd voor minder vrijblijvende verhalen.
Zoals Grimm. De film is een magnifieke metafoor van Nieuw Nederland: een sprookje zonder een gelukkig einde, waarin de Wolf en de Heks griezelig bekend voorkomen en de Kinderen nooit veilig zullen zijn. Het nieuwe land in de film van Alex van Warmerdam is een grauwe plek vol arme mensen, waar boerinnen jongens verkrachten, mannen in krijtstreeppakken betalen voor trieste seks in vieze campers en waar verrinneweerde jongeren zuchten naar avontuur in het land van de zon om vervolgens de weg kwijt te raken in grijze, verafgelegen bergen en met niets over te blijven behalve elkaar en een ezel.