De separatistische rebellen die door Moskou worden bewapend? De Oekraïense strijdkrachten? Terwijl de partijen de vinger naar elkaar wijzen, ontstaat op de grond bij het bergen van de lijken een chaos. Commissies van onderzoek worden nog niet toegelaten. De stoffelijke overschotten worden voorlopig geborgen in een koeltrein die op een station blijft staan. Intussen vertoont de televisie avond aan avond aandoenlijke beelden van bezittingen der slachtoffers.
Terwijl de chaos op de plaats van de ramp nog groter leek te worden en uit Moskou op z’n hoogst vrijblijvende reacties kwamen, steeg in het Westen de publieke woede. In Nederland heerst een nationale rouw die bevestigd wordt door het verschijnen van de koning en de minister-president op de televisie. En op internet lijken de tijden van de Koude Oorlog teruggekeerd. We moeten Poetin en zijn kliek de tanden laten zien. Hoe? Een legereenheid naar Oekraïne sturen? Een paar bommen op Moskou? Dat wordt er niet bij vermeld. En intussen begint de toestand op de plaats des onheils te kalmeren. De eerste waarnemers van de OVSE zijn aangekomen; de koeltreinen zijn vertrokken. Zijn dit de eerste tekenen dat de internationale gemeenschap weer in kalmer vaarwater terecht komt?
Laten we het hopen. Misschien zal nog blijken dat het neerschieten van dit vliegtuig een tragische vergissing was. Maar tegelijkertijd is het het begin van een openbaring. In wat we ‘de internationale gemeenschap’ noemen, broeit nog veel meer vijandschap dan we hadden vermoed. Na de Koude Oorlog zijn we gewend geraakt aan de eindeloze oorlogen in het Midden-Oosten en Afrika, terwijl we veronderstelden dat met het einde van de Koude Oorlog de definitieve vrede in het Westen was aangebroken. De druk van de Sovjet-Unie was verdwenen, de bewapeningswedloop was voorbij. Voor het Westen was de tijd voor een volstrekt nieuwe politiek aangebroken: de weldoordachte besteding van het vredesdividend, zoals The New York Times schreef.
Niet lang daarna braken de Joegoslavische burgeroorlogen uit, maar de daarmee gepaard gaande bloedbaden hadden geen invloed op de nieuwe Europese zekerheid. We concentreerden ons op de groei van de Europese eenheid, ruilden de nationale munt voor de euro. Het verdrag van Schengen werd getekend. Oorlog in Europa was onvoorstelbaar geworden. Deze gestaag groeiende overtuiging heeft de afgelopen kwart eeuw een diepe invloed gehad. Defensiebudgetten werden verminderd, de omvang van de nationale strijdkrachten kromp, massale uitbarstingen van nationalisme kwamen alleen in de sport nog voor.
En nu, vorige week, is door een paar geschifte Oekraïense separatisten dit Maleisische verkeersvliegtuig met bijna tweehonderd Nederlandse passagiers neergeschoten. In de eerste dagen daarna leek het soms alsof de dagen van de Koude Oorlog herleefden. Een groot deel van de publieke opinie riep om wraak en door zich in uitvluchten en vaagheden te hullen maakten Poetin c.s. het er niet beter op. Maar na die halve week van een steeds groter wordende chaos lijkt het tij te keren. President Obama en de Britse premier Cameron hebben sancties aangekondigd waardoor Russische banken en de export zullen worden getroffen, premier Rutte heeft zich krachtig uitgedrukt zonder zich te overspannen en minister Timmermans heeft zich in de Verenigde Naties uitstekend gedragen. Een radicale veroordeling van Moskou zonder loze dreigingen.
Helpt het? Terwijl ik dit schrijf is de koeltrein aangekomen in Charkov. Zeker is het niet, maar de kans groeit dat de stoffelijke overschotten binnen een paar dagen in Nederland zijn. Maar daarmee is de schuldvraag nog niet beantwoord en voorlopig is uiterst onzeker of het ooit zo ver zal komen. De diepere oorzaak ligt verborgen in de chaos die door de burgeroorlog in Oekraïne is veroorzaakt. De separatisten leggen feitelijk aan niemand verantwoording af. Ook Poetin heeft uiteindelijk geen invloed op de gang van zaken aan het front van de burgeroorlog. Uiteindelijk is dit drama voor alle partijen contraproductief.
Is dit een aspect van de nieuwe situatie in Europa? De praktijk leert dat we van nieuwe kanten belaagd worden: de jihadisten uit Syrië en Irak en nu naamloze terroristen uit een verre burgeroorlog. We versterken onze geheime diensten, soms kunnen we economische tegenmaatregelen nemen, maar of dat alles doeltreffend is, weten we niet. Hierdoor maakt zich langzamerhand een nieuwe onzekerheid van onze publieke opinie meester, en dit heeft weer een groeiende invloed op de binnenlandse politieke verhoudingen. Dat is een ander hoofdstuk.