Precies een week geleden begon voor het kabinet-Balkenende II het oogstjaar. In de komende maanden, zo droomt het kabinet, moet de kiezer alle pijn van de hervormingen van de afgelopen jaren vergeten. Half mei 2007 moet hij dan denken: dat hebben cda, vvd en d66 uiteindelijk toch goed gedaan, laat ik ze nog vier jaar gunnen. Alles leek mee te zitten om dit oogstjaar inderdaad met het gewenste geschal te kunnen aankondigen. De economische groei is het hoogst sinds vijf jaar, de consument durft weer geld uit te geven, het aantal banen stijgt en de werkloosheid neemt af. Bijna niemand die deze klaroenstoten hoorde.
Het oogstjaar begon met een ongemeen felle politieke ruzie, waarvan de aanleiding tot in het buitenland rumoer veroorzaakte, maar waarvan de politieke gevolgen toch vooral binnenlands zijn. Het sinds vorige week voormalige vvd-kamerlid Ayaan Hirsi Ali weet over enige tijd of ze onder deze naam haar huidige paspoort mag behouden, dan wel of ze onder haar werkelijke naam Ayaan Hirsi Magan en haar werkelijke geboortedatum een nieuw Nederlands paspoort krijgt. Dat is de oplossing van de affaire waar het vorige week allemaal mee begon. Maar daarmee is het kabinet-Balkenende II nog niet uit de gevarenzone. De onfrisse machtsstrijd in de vvd maakt ongewis of het kabinet zijn oogstjaar wel zal uitzitten.
Aan die interne strijd bij de liberalen komt formeel volgende week woensdag, 31 mei, om half acht een einde. Dan maakt het vvd-hoofdbestuur de uitslag bekend van het gevecht om het lijsttrekkerschap. rtl4 is van deze bekendmaking de uitzendrechten gegund, om ook maar meteen de rol van de media in het geheel erbij te betrekken. Wie direct wil weten of Rita Verdonk dan wel Mark Rutte de vvd gaat leiden, moet dus naar het RTL Nieuws kijken.
De leider mag vanaf dat moment bekend zijn, daarmee heeft zij of hij nog geen macht in de liberale volkspartij. Stel Rita Verdonk wint. Op het ministerie van Financiën zal gevloekt worden door partijgenoot Zalm. Vanuit de vvd-fractie zal menig onparlementair scheldwoord over het Binnenhof knallen. Het harde tandengeknars vanuit het gewest Friesland zal tot in Den Haag te horen zijn, evenals de openlijke haat vanuit vele andere vvd-machtsbolwerkjes. Verdonk kan die avond feestvieren met de basis wat ze wil, een stevige basis in Den Haag heeft ze met haar verkiezing tot partijleider niet gekregen. De meesten in de huidige top van de vvd kunnen haar bloed wel drinken. Geen gelukwens van die kant zal gemeend zijn. Rita zal eenzaam zijn aan de top.
Waaraan heeft ze al die haatgevoelens verdiend? Niet aan de affaire-Ayaan. De weerzin tegen Verdonk in de partijtop was er al lang daarvoor. Afgelopen week kwam die alleen ongecontroleerd en niet meer stuurbaar naar buiten. Aanleiding was de brief van Verdonk in haar hoedanigheid als minister van Vreemdelingenzaken & Integratie, waarin zij schrijft dat «vooralsnog moet worden aangenomen dat zij (Ayaan Hirsi Ali – avr) geacht wordt het Nederlanderschap niet te hebben verkregen». Dat werd een geweldige stok om de hond te slaan. Maar die hond wilden velen in de vvd al slaan vanaf het moment dat Verdonk de euvele moed had zich kandidaat te stellen voor het lijsttrekkerschap van de vvd. Daarmee zag menige vvd-bobo de kansen van troetelkind Mark Rutte slinken en daarmee de eigen invloed tanen.
Rita Verdonk is populair bij het gewone vvd-lid. Die populariteit speelt ze ook uit. Dat wekt jaloezie en ergernis bij de top en de vvd’ers wier baantje van hun partijlidmaatschap afhangt. Die hebben tot nu toe altijd alles onderling kunnen regelen, maar nu komt een mevrouw die ze zelf drie jaar geleden van buiten als vvd-minister hebben binnengehaald hen in de wielen rijden.
In plaats van nederig dankbaar te zijn voor de haar geboden ministerspost en zich keurig aan de partijmores aan te passen, wil deze vrouw meteen de macht grijpen door juist haar steun bij de gewone kiezer en het gewone vvd-lid te zoeken. Ze speelt de kaart die ook Pim Fortuyn speelde: die van de buitenstaander die niet meedoet met de Haagse spelletjes. Maar dat doet ze binnen de eigen partij die al heel lang deel uitmaakt van dat door veel burgers verafschuwde Haagse wereldje. Dat was even niet de bedoeling van de directe democratie, waaraan de vvd zich voor het eerst echt waagt.
Een deel van de weerzin bij de vvd tegen Verdonk is inderdaad zo plat. Maar er is ook oprechte zorg. Zorg over de politieke capaciteiten van Rita Verdonk. Wat weet die vrouw van sociale economie? Kan ze zich in een debat met Wouter Bos staande houden of klampt ze zich ook dan vast aan een paar oneliners? Is ze niet te hard tegenover de zwakkeren en opgejaagden in onze samenleving? Is het spelen van de Haagse buitenstaander niet gevaarlijk omdat ze daarmee de parlementaire democratie ondermijnt? Weet ze eigenlijk wel hoe ze politiek draagvlak moet organiseren voor beleid, zowel binnen de eigen partij als daarbuiten?
In de affaire rondom haar partijgenoot Hirsi Ali heeft Verdonk laten zien het politieke handwerk niet te beheersen. Ook zonder haar adagium «regels zijn regels» te verloochenen had Verdonk een elegantere oplossing én werkwijze kunnen vinden voor het probleem waarmee het Tweede-Kamerlid Hilbrand Nawijn haar opzadelde door formeel antwoord te willen op de vraag of Hirsi Ali wel de Nederlandse nationaliteit kan behouden nu ze zelf luid en duidelijk heeft verkondigd over naam en geboortedatum te hebben gelogen.
Verdonk had moeten beginnen met derden medeverantwoordelijk te maken voor de oplossing van het gerezen probleem. Die derden zijn minister-president Balkenende, vice-premier en partijgenoot Zalm en d66-vice-premier Brinkhorst. Dat doe je niet door hen slechts op de hoogte te stellen van je «constatering», maar door te zeggen: ik constateer dit, wat gaan we met dit uitzonderlijke geval doen? Zo had ze die anderen ook «probleemeigenaar» gemaakt. Maar dit inzicht ontbeert Verdonk. Zoals ze ook het natuurlijke gezag ontbeert om juist in deze zaak, die geen politieke spelletjes duldt, die steun daadwerkelijk te krijgen. Daardoor heet het nu in Den Haag dat ze onder curatele is gesteld, terwijl er materieel dezelfde medeverantwoordelijkheid is ontstaan die ze ook vooraf had kunnen zoeken. En daardoor wordt er nu gezocht naar een oplossing die ze al vorige week zelf had kunnen voorstellen én politiek had kunnen verdedigen.
Rijst natuurlijk de vraag waarom Zalm en Balkenende haar, vanuit hun eigen politiek inzicht en verantwoordelijkheid, niet hebben afgeremd. Daarover doen allerlei verhalen de ronde. Verdonk zou niet hebben willen luisteren. Ze zou haar rechtdoorzee-imago ook in deze zaak hebben willen gebruiken om er nog profijt van te trekken in de strijd om het lijsttrekkerschap. Dat Balkenende geen vat op haar heeft, zegt niet alleen iets over Verdonk, maar ook over de premier. Niet voor het eerst laat hij zien geen gezag te hebben in zijn kabinet. In dit geval komt daarbij dat hij zelfs niet het politieke benul had tijdig in te zien hoe gevoelig deze zaak zou liggen. Dat is niet best voor een man die er ook persoonlijk baat bij heeft dat dit kabinet de rit uitzit. Balkenende kan zich geen tweede debacle veroorloven. Als ook dit tweede kabinet dat zijn naam draagt valt, betekent dat bijna zeker zijn eigen politieke einde.
Dat ook Zalm geen politiek leider is en geen gezag heeft over wie ook, dus ook niet over Verdonk, dat wist de vvd inmiddels. Maar waar Verdonk het verwijt krijgt munt te hebben willen slaan uit de affaire in haar strijd om het lijsttrekkerschap, kan dat verwijt ook Zalm worden gemaakt. Zijn «verbazing» over de snelheid waarmee zijn partijgenote in het dossier Hirsi Ali te werk is gegaan, is niet los te zien van zijn voorkeur voor Mark Rutte. De kus op het voorhoofd die hij kreeg van medestander Frank de Grave (voormalig minister van Defensie, nu voorzitter van de kieskring Amsterdam) vorige week dinsdag was het bedankje voor die Brutus-opmerkingen.
Dus stel dat Rita Verdonk wint? Dan is de vvd in dit kabinet de grootste instabiele factor geworden. Verdonks macht zal door haar partijgenoten die haar haten van binnenuit worden ondermijnd. Openlijk wordt er in de partij al gezegd dat vice-premier Zalm niet zal accepteren dat Verdonk op basis van haar uitverkiezing in het kabinet meer macht naar zich toetrekt. Het kabinet zal nog voor de kerst vallen, zo wordt er beweerd.
Het vervolgscenario ziet er in de hoofden van deze vvd’ers zo uit: met Verdonk als lijsttrekker gaan we dan maar even op de oppositieblaren zitten, dat biedt ons de mogelijkheid flink aan haar poten te blijven zagen, zodat we haar na die periode kunnen lozen.
Waar blijft Mark Rutte in dit scenario? Nergens. Over vier jaar zal ook hij beschadigd zijn. Linksom of rechtsom zal hij vuile handen maken, neutraal blijven kan niet. De vvd heeft dan na het tijdperk-Verdonk een leider nodig die niet besmet is met dit nu al onverkwikkelijke gekonkel, iemand die met een schone lei kan beginnen.
Maar stel nu dat Rutte komende woensdag wint van Verdonk en tot lijsttrekker wordt aangewezen? Ook dan is hij niet de onbetwiste leider. Wat Gerrit Zalm, Ed Nijpels, Geert Dales, Jozias van Aartsen, Frank de Grave, Bibi de Vries en al die andere vvd-notabelen afgelopen week hebben gedaan en gezegd over Verdonk heeft hem uiteindelijk geen goed gedaan. Meer dan ooit is hij daardoor het stromannetje, de jongen die het niet op eigen kracht kan redden. Het valse gekuip van zijn politieke vrienden zal aan hem blijven kleven. Dat hij niet direct afstand nam van de manier waarop Zalm zich uitliet over Verdonk, zelfs zei achter Zalm te staan, heeft hem geen goed gedaan. Rutte kan nu wel beweren dat onder zijn leiding de vvd-kikkers geen vuiligheid meer uit de kruiwagen zullen kwakken, van nature heeft hij dat gezag niet. Dat is afgelopen week duidelijk gebleken.
Als Rutte de lijsttrekker wordt, wat gebeurt er dan met Verdonk? Rutte blijft beweren dat hij en Verdonk een ijzersterk duo zullen vormen. Zoals Rutte ook opgewekt blijft verkondigen de strijd om het lijsttrekkerschap «leuk» te vinden. Maar er is door toedoen van zijn politieke vrienden geen sprake meer van fair play. Leuk is absoluut niet meer het woord dat je in de mond kunt nemen na alles wat er is gebeurd.
Zijn politieke vrienden binnen de vvd zullen het niet laten het minister Verdonk de komende maanden nog knap lastig te maken. Het zijn bovendien niet alleen de eigen partijgenoten die op haar azen. Ook collega’s uit andere partijen zijn erop uit de minister van Vreemdelingenzaken & Integratie voorgoed naar huis te sturen. Nog één keer een geval van het niet volledig inlichten van de Kamer of coalitiegenoot d66 staat klaar haar pootje te lichten. Wie weet komt er dan steun van leden uit de vvd-fractie die toch niet willen terugkomen in de Kamer en het daarom niet nodig vinden op dit punt naar hun nieuwe leider, Mark Rutte, te luisteren. Komt een gevallen minister als tweede op de lijst?
Zo is de strijd om het lijsttrekkerschap van de vvd verworden tot een vuile wedstrijd. De gewone leden hebben daar geen debet aan. Die discussieerden graag en in volle openheid over hun voorkeuren en de beweegredenen die ze hadden. Het enige wat die leden «verkeerd» hebben gedaan, is te veel hun voorkeur voor Rita uitspreken. Het zijn de vvd-bobo’s die niet met zo veel directe democratie om kunnen gaan.
Met de mond belijdt de politiek dat ze heeft geleerd van vier jaar geleden, toen Pim Fortuyn het ongenoegen van de gewone man en vrouw in de straat verwoordde. Er zou voortaan naar de kiezer worden geluisterd. Nu blijkt dat er bij de vvd niks is geleerd van het tijdperk-Fortuyn. Niet door Verdonk, die wil winnen door dezelfde gemakkelijke, maar ook gevaarlijke kaart van de buitenstaander te spelen. Niet door het vvd-establishment, dat drie jaar lang heeft geprobeerd met een hard beleid de rauwe stem van het volk voor zich te winnen, maar nu die stem de partij dreigt te gaan dicteren zijn heil zoekt in gekuip om toch maar vooral zelf de macht in handen te houden.