Drukker Henk Tienkamp woont in Woltersum, een dorp aan het Eemskanaal – zijn huis staat aan de doodlopende weg bij de dijk. In het centrum van het aardbevingsgebied. Maar dat laatste weet hij nog niet als hij het samen met zijn vrouw in 2003 koopt. Het is een historisch pand, eind negentiende-eeuws, groot, met een ruim perceel. Hij knapt het in de loop van de jaren zelf op: isoleert het dak, verstevigt de constructie, bouwt nieuwe slaapvertrekken, een keuken, en in de tuin een nieuwe berging. In 2016 bestelt Henk nieuwe kozijnen voor de ramen aan de voorkant. ‘En dan kantelt zijn wereld’, schrijft Ineke Noordhoff in het begin van haar boek Ontaard land: De strijd van een Groninger tegen de gasregenten.
‘Je huis is scheef’, zegt zijn aannemer. ‘Links en rechts scheelt wel acht centimeter. Daar kan ik geen kozijn voor maken.’ Het pand heeft fundamentele aardbevingsschade.
Voordat Ineke Noordhoff, journalist, econoom en landschapshistoricus, over ‘die aardbevingsellende’ verder gaat, meandert haar verhaal naar de bodem, naar de diepe grond onder het huis van Henk Tienkamp en de andere Groningers. Noordhoff schrijft over de aard en de geschiedenis van de bodem alsof die leeft, waardoor hij bijna een eigen personage wordt. Ze laat zien hoe in de loop der eeuwen de landkaart van het gebied veranderde, onder andere door de continue strijd van mensen tegen het zeewater dat regelmatig het land overstroomde. Hier vormden water, klei, veen, slib en zand gedurende eeuwen het land. ‘De bodem is gelaagd als een Engels dropje.’
Noordhoff kent dit landschap tot in de haarvaten, van oude zeekreken tot veenstroompjes, van kleislib tot kwelderwallen, van de beweeglijke veenrivier de Fivel tot het aangelegde Eemskanaal. Eerder schreef ze onder andere het boek Schaduwkust, over hoe vier generaties boeren de Waddenzee terugdringen en het kustlandschap naar hun hand zetten, en was ze hoofdredacteur van het tijdschrift Noorderbreedte. Ook daarin richtte ze zich op de betekenis van het landschap en de verhouding met menselijk ingrijpen.
Haar blik vanuit de bodem maakt Ontaard land – genomineerd voor de Brusseprijs voor het beste journalistieke boek, voor het Beste Groninger Boek en de Prinsjesboekenprijs voor het beste politieke boek – bijzonder en daarmee heel anders dan de al bestaande boeken over het aardgasdossier. Noordhoff laat zien hoe exploitatie van de bodem eeuwenlang al de basis vormt van het leven in het noorden. En hoe ingrijpend dat de leefomgeving heeft aangetast. ‘Wat begon als kleinschalige benutting van natuurlijke rijkdommen is in de loop der eeuwen ontaard in grove ondermijning van de bodem onder ons bestaan.’
Dat is al te zien bij het turfsteken. Nadat het veen grootschalig was weggegraven, lieten de ‘turfheren’ uit de stad het land achter met enorme gaten en putten. Het zorgde voor serieuze waterproblemen doordat de natuurlijke veerkracht van de bodem was verdwenen. ‘Zo veranderde Duurswold van een hoge veenkoepel die massa’s regenwater uit het achterland kon vasthouden, in het diepste land van Groningen.’
Met de aardgaswinning wordt Groningen wederom een wingewest voor bestuurders en bedrijven. En weer zijn het de inwoners die over het hoofd worden gezien. Onder wie de eigengereide Henk Tienkamp. Hij neemt het op tegen de bestuurders, de ambtenaren, de consultants die sluipenderwijs de regie overnemen over zijn leven en zijn huis, dat door aardbevingen steeds verder verzakt. Hij strijdt tegen de onwaarheden in de talloze rapporten over zijn huis, bonkt op de dichte loketten waar Groningers met aardbevingsschade zich toe moeten wenden, schreeuwt tegen overheden die hem met hun controledwang en onrechtvaardigheid mangelen.
Op 3 juni wordt in een live radio-uitzending van Met het oog op morgen (NOS) bekendgemaakt wie de Brusseprijs krijgt – de prijs voor het beste journalistieke boek van 2022. De Groene besprak de vijf genomineerden:
Via het verhaal van Henk laat Noordhoff zien wat 27.000 mensen die wonen boven de Groningse gasbel het afgelopen decennium meemaakten. Er is over de aardbevingsellende al veel geschreven, toch denk je bij lezing van Ontaard land weer met stijgende verbazing en vol ongeloof: dit kan niet waar zijn. Maar dat is het wel, zoals Noordhoff scherp laat zien in haar gelaagde en prachtig geschreven boek. En ze gaat een stap verder, ze duidt de betekenis van deze ‘ontaarding’ van de democratie.
Henk komt met ideeën, alternatieven, oplossingen. Maar achter de gesloten deuren blijken heel andere belangen een rol te spelen dan die van de gedupeerde Groningers. De ‘gasregenten’, zoals Noordhoff ze noemt vanwege de innige versmelting van overheid en bedrijfsbelangen, blijken maar in beperkte mate geïnteresseerd in de vraag hoe ze hun burgers werkelijk kunnen helpen. ‘De onontkoombare conclusie is dat bestuurders, zowel landelijk als regionaal als lokaal, jarenlang bij de schade- en hersteloperatie hun eigen beleidsdoelen vooropzetten’, stelt Noordhoff.
Henk Tienkamp gaat eraan ten onder – ‘Ook taaie mensen kunnen breken’ – en vertrekt. Maar het landschap blijft. Hoe gaan we dat nu inrichten? Ineke Noordhoff pleit ervoor nu wel te luisteren naar de inwoners, Groningers zelf een stem te geven over hun leefomgeving. Maar ze ziet dat bestuurders het Groningse land alweer verkopen aan weer nieuwe bedrijven die hier winstkansen zien. Wat mist is een toekomstvisie. Daar biedt Ontaard land inspirerende ideeën voor.
De Brusseprijs wordt mede mogelijk gemaakt door het Fonds Bijzonder Journalistieke Projecten.