Hoe misleidend het woord ‘Brexit’ is bleek de afgelopen weken voor de zoveelste keer. Een eenvoudige exit uit de EU bestaat niet. Net zoals onderhandelen over EU-lidmaatschap meer dan tien jaar kost, zo zal het inleveren ervan ook minimaal een decennium vergen. De reden: geografie is nu eenmaal sterker is dan politiek. Het Verenigd Koninkrijk zal blijven liggen waar het ligt, of het nu lid is van de EU of niet. De Britse plek is aan de andere kant van het Kanaal, heel dicht bij het Europese continent, en momenteel omgeven door EU-lidstaten.
Je kunt nog zo lang opgewonden debatteren en ruziemaken, er komt een moment dat de brute feiten van de geografie in de discussie betrokken dienen te worden wil zij relevant blijven. Kortom, de Brexit kan veel overhoop halen, maar niet de geografie van Europa. Dit is ontnuchterend, want het zorgt ervoor dat iedere Britse regering, nu en in de toekomst, EU-lid of niet, zich op een of andere manier zal moeten verhouden tot de EU. Het is de ironie van de geografie dat de Britse politiek zich dankzij de Brexit alleen maar meer zal moeten gaan verdiepen in de hoe-vraag van de Britse relatie met de EU. Gaandeweg zal de Brexit daarom veranderen in iets wat in Europa van oudsher heel normaal is: diplomatie, schipperend tussen soevereiniteit en afhankelijkheid.
Het echte risico van de Brexit zit ergens anders: in zijn aandacht-fixerende werking, de politieke obsessie met iets wat in de werkelijkheid uiteindelijk een bijzaak zal blijken. Concreet betekent dit dat de Brexit zoveel aandacht trekt dat belangrijker buitenlandpolitieke kwesties naar de achtergrond verdwijnen. Zo was het ook tijdens de Europese Raad van 17 oktober. Verscholen achter de spanning en sensatie van de Brexit sprak de Franse president Emmanuel Macron zijn veto uit tegen het openen van de toetredingsonderhandelingen met Noord-Macedonië. Zo werd de toekomst van Noord-Macedonië bezegeld, letterlijk tussen de soep en de aardappelen.
Noord-Macedonië is een land in overlevingsmodus. Het bevindt zich midden in een aloude Europese grensregio, die nu gedefinieerd wordt door nieuwe frontlijnen van Russische, Chinese, Turkse en Saoedische invloedssferen. Om in dat krachtenveld te kunnen overleven wil Noord-Macedonië Europees blijven. Daarvoor heeft het zelfs zijn naam veranderd. Maar na het veto van Macron verdwijnt echte beweging in de richting van de EU waarschijnlijk voor jaren in de koelkast.
Macron wil eerst het interne EU-huis meer op orde hebben, aldus zijn afgemeten toelichting. De Franse president wil ook precies daar, EU-intern (bijvoorbeeld inzake de euro), meer zijn zin krijgen. Daarbij kan dit veto helpen. De rekening is intussen voor de allerkleinste en kwetsbaarste partners. Dat is cynisch. Met zijn veto sloeg Macron de EU haar meest invloedrijke buitenlandpolitieke instrument (het uitbreidingsproces) uit handen. Dat is nogal wat. Maar in zijn Franse egocentrisme vergat Macron de brute feiten van de geografie. Niemand heeft de feiten waar het hier om gaat bondiger op een rijtje gezet dan Federica Mogherini, de vertrekkende EU-buitenland-chef. Zij zei dat zo: ‘Er zijn twee soorten EU-lidstaten. De kleintjes, en die lidstaten die zich nog niet realiseren dat ze klein zijn.’ Dat is dichter bij de waarheid dan het opportunisme van mannen als Macron en Johnson.
Het is dertig jaar geleden dat de Berlijnse Muur viel. Het Europese antwoord op die ‘versnelling van de geschiedenis’ was het verdrag van Maastricht. De belangrijkste belofte daarin: ‘Het beëindigen van de deling van Europa.’ Mogherini wist hoe ze deze belofte meer dan twee decennia later moest vertalen in prioriteiten: ‘Europa zal niet verenigd zijn zolang de Balkan buiten de EU staat. De feiten van de geografie, geschiedenis, cultuur en economie vertellen ons dat. Geen politieke grens kan deze werkelijkheid wegpoetsen.’
Dit zijn de feiten die Mogherini de afgelopen jaren onvermoeibaar deden strijden voor een ‘onomkeerbaar pad’ naar de EU voor alle Balkanlanden. Want, zo zei ze dan: ‘Wij, en alleen wij zijn het die een verschil kunnen maken in de Balkan.’ De zelfverklaarde ‘Europeaan’ Macron heeft die verantwoordelijkheid nu belachelijk gemaakt door het vertrouwen in EU-beloftes grof te beschamen – en dat ook nog eens in de geopolitiek zo cruciale en wankele Balkan. Daarmee vergeleken is de Brexit de ultieme bijzaak.