De laatste die zich vorige week op het appèl meldde is de Duitse katholieke kerk. In de afgelopen zeventig jaar zijn daar op 1670 priesters zeker 3677 minderjarigen misbruikt. Een maand eerder was er het rapport over de Amerikaanse staat Pennsylvania: in zes bisdommen hebben in de afgelopen zeventig jaar driehonderd priesters zich vergrepen aan zeker duizend minderjarige slachtoffers. Inmiddels hebben de staten New York, New Jersey, Illinois, Missouri, New Mexico en Nebraska naar het model van Pennsylvania ook een onderzoek geopend. Californië komt daar waarschijnlijk bij. Eerder dit jaar waren er de trieste berichten uit Chili en Honduras.
Ierland had de enorme schade in 2009 al in kaart gebracht in een rapport: zeker drieduizend kinderen, over weer die afgelopen zeventig jaar. De paus kon tijdens zijn bezoek aan Ierland van eind augustus niet veel anders doen dan slachtofferverhalen aanhoren en schuld bekennen en nog eens schuld bekennen.
Maar de fase van schuld bekennen is voorbij, of althans, het is niet meer genoeg. Werd het bij de vorige paus, de afgetreden Benedictus XVI (2005-2013), nog als baanbrekend gezien dat een paus eindelijk publiekelijk toegaf dat er inderdaad wel ernstige dingen waren gebeurd met minderjarigen binnen zijn kerk, van de huidige paus Franciscus wordt veel meer verwacht, of eigenlijk geëist. De Duitser Joseph Ratzinger alias Benedictus XVI was om die reden in 2013 ook afgetreden, motu proprio, eigener beweging, zoals dat heet bij een paus. De laatste paus die de voor het katholieke geloof onvoorstelbare geste van aftreden tijdens zijn aardse bestaan had gemaakt was Gregorius XII in 1415 geweest.
De fragiele en oude Ratzinger (hij is inmiddels 91) zag zichzelf niet opgewassen tegen de lawine die op hem af kwam. De lawine van de pedofilie, die de hele katholieke kerk wereldwijd betreft, en waarvan de ware omvang nu pas serieus wordt onderzocht. De verwachte getallen zullen spreken, schreeuwen.
Laat deze beker aan mij voorbijgaan, bedoelde de Duitse paus in zijn onverstaanbaar gemompelde afscheidsspeech in het Latijn van februari 2013. De fysieke toestand en de persoonlijkheid van de paus emeritus waren inderdaad niet geschikt voor wat eraan kwam: niet de misdaden, want die waren al lang gepleegd, zoals Ratzinger net als zijn voorganger, de Pool Karol Wojtyla alias paus Johannes Paulus II (1978-2005), heel goed wist, maar de niet meer uit te stellen reactie op die misdaden. Het kon niet bij wegkijken, gemompel en excuses blijven, dat was duidelijk. Heldere taal en vooral: daden, dat was wat van de katholieke kerk werd gevraagd als antwoord op het pedofilieschandaal waarvan het doofpotdeksel in 2002 werd gelicht door het Spotlight-onderzoek van The Boston Globe (Pulitzerprijs 2003 en Oscar 2016 voor beste film). En het deksel kan er niet meer op, nooit meer.
Voor die taak staat nu dus Ratzingers opvolger, Jorge Bergoglio (81) alias paus Franciscus. Veel lovends is geschreven en gezegd over de verfrissende aanpak van de daadkrachtige Argentijn, wars van wollige liturgie en verhullende taal, moedig doorpakkend op de vele gebieden waar de rot in zijn kerk zit. Man en paard noemen, wat voor de leider van de katholieke kerk ongebruikelijk is, maar Bergoglio heeft als jezuïtisch vader-overste in Argentinië tijdens de gruwelijke Videla-dictatuur wel meer meegemaakt.
En hij ging ook best goed van start met de pedofiliekwestie binnen zijn kerk, alleen is hij hopeloos ingehaald door de feiten. De pauselijke commissie voor kindermisbruik die Bergoglio in 2014 had ingesteld is niet door het moeras van de curie-cultuur gekomen, die conclusie kan nu wel worden getrokken. Op papier bestaat de commissie nog, maar zonder de twee leden waar het nu net om ging. De Engelsman Peter Saunders en de Ierse Marie Collins – beiden als kind misbruikt door een priester – stapten in respectievelijk 2016 en 2017 uit de pauselijke commissie. Er was geen doorkomen aan in het Vaticaan, zeiden ze allebei, en ze wilden hun naam en nog altijd brandende persoonlijke ervaring niet langer als dekmantel beschikbaar stellen voor het verschuiven van kastje naar muur van alle initiatieven en maatregelen die de commissie voorstelde.
De paus hechtte sterk aan hun stem in zijn commissie, vooral die van Marie Collins, die hem eerst persoonlijk achter de schermen en vervolgens in een openbare brief heeft uitgelegd dat schuld bekennen echt niet meer genoeg is. De pedofilieslachtoffers van de katholieke kerk hoeven niet meer van de paus te horen hoe vreselijk misbruik is, maar willen weten wat er met de daders en met wie ze systematisch heeft beschermd gaat gebeuren. Velen van hen zijn al dood, maar velen ook nog niet.
‘Uit de kolkende zee van de publieke opinie wordt de roep luider dat mea culpa’s en ontmoetingen met slachtoffers niet meer voldoende zijn. Tot voor kort hadden die ontmoetingen van Bergoglio nog wel degelijk een sterke betekenis, omdat het immers wees op de bereidwilligheid van de kerk om een serieuze koerswijziging in te zetten. Maar vandaag is het niet meer genoeg. De mechanismen van het systeem moeten aan de wortel worden veranderd, men verwacht concrete normatieve beslissingen’, schrijft ook Marco Politi (71), een van de beste vaticanisten en gelauwerd biograaf van de drie laatste pausen en hun zeer verschillende interpretaties van het pausdom.
Politi is Italiaan, maar niet katholiek, of althans, niet schrijvend vanuit die invalshoek. In gewone mensentaal kan hij de wereld achter de muren van het Vaticaan helder uitleggen, zoals hij jarenlang heeft gedaan voor de grote linkse krant La Repubblica, inmiddels als commentator voor het succesvolle jonge onderzoekskrantje Il Fatto Quotidiano.
Maar ook voor de meest ervaren Vaticaan-watcher zijn de gebeurtenissen op dit moment nauwelijks meer bij te benen. Iedere wijze raad die slaat op de algemene aanpak van de pedofiliekwestie binnen de kerk wordt ingehaald door weer een schandaal, weer een nieuw rapport, een brief, een memorandum. De paus holt inmiddels áchter de lawine aan, lijkt wel, en raakt buiten adem, net als de commentatoren.
Zo spoorde Politi op 21 augustus de paus nog op kalme toon aan: ‘Franciscus heeft moed getoond door in te voeren dat lokale bisschoppen op eigen gezag een kerkelijk huwelijk mogen ontbinden, door toestemming te geven aan iedere priester om de zonde van een abortus te vergeven, door in het canonisch recht strenge normen in te voeren tegen het gebruik van pedopornografisch materiaal. Laat hij, als hoogste wetgever binnen zijn organisatie, nu ook de laatste stap zetten. Het speciale tribunaal voor zogeheten “waarheid verbergende” bisschoppen (of “nalatige”, zoals een typisch Vaticaan-eufemisme luidt) dat hij al in 2015 wilde invoeren, maar dat door de gebruikelijke weerstand uit de gebruikelijke curie is tegengehouden. Nu doen, Franciscus!’
Maar op 25 augustus was er al weer een nieuw schandaal dat de toon zette. Tijdens zijn toch al vreselijke bezoek aan Ierland met zijn vele pedofilieslachtoffers werd de paus getroffen door een openbare brief van de oud-nuntius in Washington, monseigneur Carlo Maria Viganò (77). Bergoglio zou zich zélf schuldig hebben gemaakt aan ‘wegkijken’ in juni 2013, toen hij nog maar net paus was, beweert Viganò. Zijn brief is een oneindig langs belastende dossiers meanderend relaas dat betrekking heeft op de absoluut foute ex-kardinaal in Washington, Theodore McCarrick.
Hoe fout precies, dat moet nog uitgezocht, maar in ieder geval zou deze Viganò, destijds nog pauselijk ambassadeur in Washington, de paus in 2013 persoonlijk hebben gewaarschuwd en was er niets met zijn waarschuwingen gedaan. Dus: paus ook fout. Want zo werkt de pedofiliemachine: de modder spettert in het rond en komt terecht op iedereen. Dat paus Franciscus de 88-jarige McCarrick in juni van dit jaar had ontslagen uit het kardinalaat (een bijna nooit voorkomende, extreem zware maatregel) en een canoniek proces tegen hem had laten openen stond dan weer niet in de brief van de conservatieve Viganò, die zijn carrièreplanning gefrustreerd zag door deze onvoorspelbare paus. Onder Franciscus komen de bescheiden, hard werkende mensen uit het veld en de tweede linie uit het niets omhoog en moeten de ambitieuze carrièreplanners op de eerste rij op een houtje bijten. Dat zet kwaad bloed.
Maar vooral: nu ging dáár weer alle aandacht naar uit, naar die lasterbrief, die direct de wereld over ging en waar iedereen direct weer iets van moest vinden, zonder de feiten te kennen of überhaupt de omslachtige brief gelezen te hebben. En de paus was al zo moe van Ierland, waar hij het leed veroorzaakt door zijn kerk rillend en walgend had moeten aanhoren. Hij is ook nog 81, per slot. In het vliegtuig op de terugweg uit Dublin, op de avond van 26 augustus, de dag na ‘de brief’, moest en zou hij er meteen wat over zeggen. De meereizende vaticanisten verdrongen zich in het gangpad van het vliegtuig, ja, daar was hij, ja, nu kwam het! Maar de paus zei niets, behalve dit: ‘Ik denk dat de brief voor zich spreekt en dat u de journalistieke capaciteiten hebt om uw eigen conclusies te trekken. Lees hem vooral aandachtig, dan spreken we er over een tijdje over met elkaar.’
Waar de paus op doelde, was het feit dat de suggestie die in de berichtgeving rond de brief was gewekt als zou hij zelf, als net benoemd paus, doelbewust een waarschuwing over een pedofiele kardinaal in de wind hebben geslagen, niet klopt. Om de eenvoudige reden dat de aanklacht over pedofilie jegens McCarrick toen nog niet bestond. Maar zijn reactie was veel te subtiel op zo’n moment, werd de paus direct door iedereen verweten. Zo werkt ‘communicatie’ vandaag niet. Zwijgen is instemmen, kom op Franciscus, zeg wat! Ook de doorgewinterde vaticanist Marco Politi nam de paus een dag later zijn optreden in het vliegtuig kwalijk: ‘Zeer sympathiek en ook complimenteus van paus Franciscus, om ons eigen journalistieke beoordelingsvermogen zo hoog in te schatten. Maar helaas niet genoeg, vandaag de dag. Franciscus móet er iets over zeggen, of hij nu wil of niet.’
In zijn in 2014 verschenen biografie Pope Francis among the Wolves weet Marco Politi nog zo mooi uit te leggen waarom de huidige paus kwesties en schandalen even laat rusten. Dat heeft hij geleerd, schrijft Politi, van zijn eerste ervaring als leidinggevende, hoofd van de jezuïtische orde in Argentinië tijdens de Videla-dictatuur. Jorge Bergoglio was provinciaal-overste van de jezuïeten van 1973 tot 1979 en beschouwt die ervaring als mislukt. Niet omdat hij mensen zou hebben uitgeleverd aan de killers van de militaire junta, zoals bij zijn benoeming tot paus foutief is geschreven. Maar omdat hij te abrupt, te solitair, zijn beslissingen nam en daarmee mensen tegen zich in het harnas heeft gejaagd. ‘Ik weet nu dat ik moet wachten, de dingen eerst van binnen moet laten bezinken en mezelf de tijd moet gunnen om het juiste besluit te laten rijpen’, zei Jorge Bergoglio in zijn eerste interview als paus.
Hoogst, hoogst ongebruikelijk, schrijft Politi nog waarderend in zijn biografie, een paus die eigener beweging zijn falen toegeeft en er tegelijkertijd lering uit heeft weten te trekken. Daarom dus zullen we deze paus nooit meteen in iets zien happen. Hij neemt de tijd, hij denkt na, hij komt met een reactie, maar op zijn eigen manier en in zijn eigen termen. Franciscus laat zich niet opjagen door de huidige hijgerige klik-en-klik-door manier van doen en zijn. Heel goed juist voor een paus, aldus nogmaals Politi.
Maar dat was in 2014, het jaar volgend op Bergoglio’s benoeming tot paus, wat hem met Kerst meteen de titel person of the year van Time Magazine opleverde. Niet omdat hij toen al iets specifieks had gedaan aan de problemen binnen zijn kerk, maar omdat hij zo menselijk, zo hartelijk, zo nabij overkwam. Een antwoord op de groeiende behoefte aan warmte en spiritualiteit in een keiharde kapitalistische wereld die over de ellende van miljarden have nots zijn schouders ophaalt. De nieuwe paus was een méns, en dat was op dat moment genoeg.
Maar een paus is geen ‘person’. Hij is wereldleider van een kerk die net zo lang bestaat als onze jaartelling en die aan het hoofd staat van 1,2 miljard zielen. Zolang hij zich bezighoudt met interne kwesties en af en toe wat algemeen behartenswaardige dingen roept, is hij een graag geziene figuur, met zijn charismatische kop en zijn witte jurk. Er is geen politicus, sporter, filmster, koning of koningin die niet graag naast de paus poseert. Wat hij denkt van abortus, homohuwelijk, kunstmatige bevruchting, condooms, immigranten – eigenlijk raakt het niemand meer in de westerse wereld. Wij doen wat wij doen, de paus mag erover zeggen wat bij zijn organisatie past. Bij een schandaal in het Vaticaan is de opwinding altijd weer even groot, omdat het tot zulke smeuïge, Dan Brown-achtige verhalen en beelden leidt. Maar geraakt worden we er niet door, eerlijk is eerlijk.
Helemaal anders ligt dit bij het pedofilieschandaal en dat is een besef dat misschien bij Bergoglio zelf nu eindelijk schoorvoetend begint door te dringen, maar zeker nog niet tot zijn troepen. Om op dit moment, terwijl de bom binnen de kerk op barsten staat, persoonlijke frustraties en interne machtsstrijdjes bot te vieren door de pedofiliekwestie foutief in te zetten, getuigt van een verpletterend onbenul. En toch verbaast het niet. Het besef van wat er echt is gebeurd, de systematische bescherming van volwassen seriemisbruikers die de afgelopen zeventig jaar ongestraft de zwaarste pedofielemisdrijven hebben kunnen begaan, is nog steeds niet doorgedrongen tot de katholieke kerk.
En je hoeft er echt niet voor naar Rome om de werking van de doofpot van nabij te zien. Hoe mondjesmaat ook in Nederland nog steeds met de medeschuldigheid van bisschoppen wordt omgesprongen, werd afgelopen weekend duidelijk in NRC Handelsblad. Het is geen toeval dat in de vijf pagina’s zorgvuldige reconstructie van de resultaten uit het Deetman-rapport geen concreet aantal slachtoffers wordt genoemd. Want die gegevens zijn niet beschikbaar. Uit afgeleide specifieke slachtofferverhalen en uitbetaalde schadeclaims moet je zelf zo’n beetje je conclusies bijeen scharrelen. Waarom zo voorzichtig?
Dezelfde vraag blijft hangen over het optreden van Franciscus. Zijn enige antwoord op dit moment is het uitroepen van een bisschoppenconferentie eind februari volgend jaar. Alle leiders van de bisdommen van zijn kerk wereldwijd komen dan naar Rome om met elkaar te spreken over ‘bescherming van kinderen’. Een beetje vaag, een beetje weinig op dit moment, en vooral veel te laat. Hij laat er een gat mee vallen dat onmiddellijk is opgevuld door de vooral Amerikaans-conservatieve fractie van zijn kerk. Onder bezieling van de katholieke Trump-strateeg Steve Bannon en onder leiding van de Amerikaanse kardinaal Raymond Burke, die Bergoglio’s bloed wel kan drinken, gaat die alvast een plan van actie maken. In een klooster op ruim honderd kilometer afstand van Rome zal de rabiaat rechtse denktank Dignitatis Humanae de nieuwe richtlijnen inzake pedofilie gaan opstellen. Nota bene uit de hoek van waaruit het ergste kwaad is geschied gaan nu ongevraagd de richtlijnen komen.
Het deksel kan er niet meer op, nooit meer. Maar voordat het hele verhaal duidelijk is zal er nog veel tijd overheen gaan. Eerst alle slachtoffers tellen. Dan de exacte verhalen aanhoren en zo nauwkeurig mogelijk opschrijven.
En dan, uiteindelijk, de vraag hoe het kan dat deze olifant de afgelopen zeventig jaar ongestoord midden in de salon van het Vaticaan heeft kunnen staan. En trouwens: die zeventig jaar, kloppen die eigenlijk wel? Want de telling loopt vanaf de geboorte van Christus.