Er is tot vervelens toe geschreven over seks, zodat je je afvraagt wat aan het omvangrijke aanbod nog toegevoegd kan worden. Veel, zo blijkt uit het vorige maand verschenen boek ‹O›: The Intimate History of the Orgasm van Jonathan Margolis. In een doorwrochte studie laat de Britse filosoof zien hoe de geschiedenis van het orgasme niet alleen een verhaal is over het nut ervan voor de instandhouding van de soort, maar dat het beleven van plezier verbonden is met het proces van civilisatie.

Op zich is dit natuurlijk geen spectaculair inzicht. De waarde van dit boek schuilt vooral in de werkwijze van Margolis. Hij benadert zijn onderwerp academisch en lardeert zijn bevindingen met sappige anekdotes en saillante details. In tegenstelling tot Midas Dekkers doet hij niet een poging om binnen de eeuwige discussie over de verhouding tussen nature en nurture de mens door te prikken als een soort hilarisch dier met aangeleerd gedrag. Gefascineerd door het gegeven dat het nog maar heel kort geleden een schande was om seks leuk te vinden, stelt Margolis zich de ambitieuze vraag of het orgasme vanaf het bestaan van de eerste mens is veranderd, en zo ja of er dan sprake is van vooruitgang?

In het eerste hoofdstuk geeft hij daarop al meteen een algemeen antwoord: we mogen aannemen dat «het essentiële seksuele verschil tussen de prehistorische man en vrouw hetzelfde was als het nu is, namelijk dat de man beheerst wordt door angst om seksueel te falen en dat de vrouw bang is niet bemind en gekoesterd te worden» en «dat de man sterker wordt gedreven door zijn hormonen». Met andere woorden: mannen willen scoren en vrouwen (liefde) ontvangen, en beide drijfveren gaan gepaard met een oerangst. Deze hypothese is erg generaliserend, want iedere psycholoog zal beweren dat faalangst een subjectieve beleving is.

Wetenschappelijk gezien is het sowieso een lastige vraagstelling, aangezien het proces zelf — het bereiken van luttele seconden van een euforisch lichamelijk spasme — door de tijd heen nauwelijks is vastgelegd. Literaire beschrijvingen uit het verleden zijn schaars en meestal vanuit mannelijk perspectief opgetekend.

Als rechtvaardiging zet Margolis daar tegenover dat de jacht op een orgasme, samen met eten en drinken, onmiskenbaar de meest krachtige impuls is die de mens heeft. «Het heeft geleid tot huwelijken, scheidingen, het ontstaan van dynastieën en politieke strijd en de porno-industrie is een miljardenbedrijfstak geworden, zodat we mogen concluderen dat testosteron als chemische katalysator van beide seksen een van de meest invloedrijke componenten is van de menselijke geschiedenis.»

Puur klinisch gezien is het orgasme een raar fenomeen. Mannen ejaculeren, vrouwen niet of nauwelijks. Bij mannen is de daad verbonden met agressie en bij vrouwen met romantische «zachte» emoties. Dit onmiskenbare verschil blijkt uit wetenschappelijk onderzoek naar onder meer hersenfuncties en hormoonwerking. Als extreem voorbeeld noemt hij de seksuele excessen van soldaten met als meest grootschalige uit de geschiedenis de verkrachting van naar schatting twee miljoen Duitse vrouwen door het oprukkende Rode Leger in de Tweede Wereldoorlog. Deze explosie van geweld zou een combinatie zijn van opportunisme (chaos, gebrek aan discipline en krachtige leiding) en het gevoel bij militairen dat ze ieder moment dood kunnen gaan («toch niks meer te verliezen») waardoor ze onbewust compensatie zoeken in een drang zo veel mogelijk genetisch materiaal te verspreiden. Toch ziet Margolis de tekortkomingen van deze verklaring, waarover voor het eerst uitgebreid werd gepubliceerd in 1999 in de biologische studie Natural History of Rape. Want hoewel de kans op zwangerschap bij verkrachting ruim twee keer zo groot is als bij een vrijwillige impulsieve one-night stand, leidt zwangerschap door verkrachting zonder actieve onderbreking veel minder makkelijk tot een voldragen kind. Hoe dat precies komt, is niet duidelijk. Maar in vergelijkende onderzoeken zijn deze verschillen gepresenteerd als feiten. Ook verklaart het volgens Margolis niet waarom soldaten zich vergrijpen aan bejaarde vrouwen en kinderen.

Interessant in dit verband is de actuele kwestie van Amerikaanse vrouwelijke soldaten die actief hebben deelgenomen aan seksuele vernederingen van Iraakse gevangenen, zoals is vastgelegd op foto’s die de wereld rondgaan en het Witte Huis in politieke verlegenheid brengen. Hebben zij last van te veel testosteron of wilden zij als geëmancipeerdancipeerde vrouwen niet onderdoen voor het collectieve machogedrag van de groep? In de theorie van Margolis zou het laatste het geval zijn: de morele context dicteert het gedrag, en ook zegt het, meer algemeen, iets over de fase waarin seksbeleving in onze postmoderne westerse samenleving verkeert: een doorgeslagen lustcultuur voor béide seksen, als logisch gevolg van de seksuele revolutie in de jaren zestig. Door de introductie van de pil — een absolute mijlpaal in de geschiedenis van de mens — raakten bij de coïtus climax en voortplanting van elkaar gescheiden. Seks werd voor beide partijen leisure and pleasure.

Maar het gender-verschil ten aanzien van het orgasme blijft bestaan. Voor mannen is, in principe, het bereiken van een orgasme altijd gemakkelijk geweest, vrouwen daarentegen worstelen er maar mee (gemiddeld twintig minuten). De natuur heeft namelijk iets onhandigs gedaan met de anatomie van de vrouw: bij de copulatie is de clitoris slechts indirect betrokken, terwijl bij de man het gevoeligste deel speerpunt is bij de daad. Het nut zou evolutionair zijn: bij de voortplanting selecteert de vrouw letterlijk bij de poort; een man die haar weet te behagen is een goede keuze voor het nageslacht. Als ze te gemakkelijk zou genieten van seks zou ze te weinig kritisch zijn bij het opdringerige aanbod aan haar te bevruchten eieren. Om haar nest veilig te stellen, streeft ze naar een bestendige relatie. Voor een man daaren tegen is de meest gunstige overlevingsstrategie het vergroten van zijn genenpool door zo veel mogelijk baby’s bij zo veel mogelijk vrouwen na te streven.

Genotbeleving is bovenal ook cultuur- en soms klassegebonden. In de Griekse Oudheid heerste voor beide seksen een vrij klimaat waarin het bereiken van genot, plezier en fysieke ontspanning werd gecultiveerd. Uit die periode dateert het woord orgasmus in de betekenis van «een vochtig opzwellen, opgewonden en vurig zijn». Huwelijk, seks en liefde waren in die tijd niet met elkaar verbonden en homoseksualiteit was een mogelijkheid tot copuleren zonder de kans op zwangerschap, zeg maar een soort voorbehoedmiddel. De productie van dildo’s leverde een bloeiende bijverdienste op voor schoenmakers. In de Romeinse tijd raakte heteroseksuele monogamie «in de mode» en werd de vrouw de stabiele factor in het gezin. Orgiën behoorden tot het vermaak van de decadente hofcultuur van de keizers.

In de moderne perceptie van de historie van seksualiteit heerst vaak het idee dat het allemaal misging in de «donkere Middel eeuwen». De liefde bedrijven voor de lol zou een zondige connotatie hebben. Dit is maar gedeeltelijk waar. De geestelijkheid, inclusief de paus zelf, stortte zich vol overgave op de seksualiteit. In 1558 deed de anatoom Mateo Colombo (later is hij steevast Columbus genoemd, analoog aan de ontdekker van de Nieuwe Wereld) de «ontdekking» van de clitoris als een buitengewoon aangenaam instrument voor vrouwelijke lustbeleving. En zelfs de Kamasoetra uit India met de daarin beschreven 529 standjes rouleerde door heel Europa. Pas bij de Reformatie in Europa zette de taboeïsering in. De Reformatie ontstond mede vanwege de verwording van het priesterlijk celibaat. In een poging de verspreiding van het protestantisme te stoppen, lanceerde de katholieke kerk daarop de contrareformatie. Tijdens het concilie van Trente in 1563 vaardigde de katholieke macht richtlijnen uit om misstanden uit te bannen. Promiscuïteit gold als een zonde, de vrouw diende als maagd het huwelijk in te gaan en priesters mochten zich niet meer door vleselijke behoeften laten afleiden van hun zware taak.

In Egypte, China en India waren de geheimen van het orgasme ondertussen al eeuwen gemeengoed. In de Arabische wereld verscheen rond 1500 het handboek Perfumed Garden met geavanceerde technieken ter stimulering van de erogene zone van de vrouw. In oosterse culturen werd het moment van extase gezien als een mysterieuze ervaring, en nog steeds is overal ter wereld de meest geuite kreet bij het klaarkomen: «O, God!»

In de achttiende eeuw waren in het Schotse Edinburgh deftige jongemannen lid van een prestigieuze masturbatieclub, en in de jaren twintig van de vorige eeuw schaften vooruitstrevende Europese en Amerikaanse vrouwen via advertenties in damesmagazines dildo’s aan alsof het om huishoudelijke artikelen ging. Tegelijk zuchtten de meeste burgers nog onder de preutse Victoriaanse moraal, waarbij seksueel actieve vrouwen golden als geestelijk gestoord en moreel gedegenereerd. Dat kwam niet alleen door de onderdrukkende rol van de kerk, ook Sigmund Freud had het niet op vrouwen die verlangens koesterden — hij kon niets met het begrip clitoris: dat was volgens Freud «een rudimentaire penis» — en diagnosticeerde ze als hysterisch.

In de jaren zestig werd het orgasme een vrouwenrecht. Tegelijk gingen mannen juist op zoek naar meer feminiene seks, zoals een lang voorspel. Het dynamische proces voor mannen en vrouwen gaat nog altijd door, zoals de populaire tv-serie Sex and the City en de uitvinding van Viagra aangeven. We zijn inmiddels beland in «de gouden eeuw van het orgasme».

Als ‹O›: The Intimate History of the Orgasm iets duidelijk maakt, is het dat een triviaal onderwerp als seks in historische context boeiend wordt. Het geeft inzicht in menselijk gedrag, bijvoorbeeld in het verband tussen politieke macht en een problematisch libido, zoals bij Mussolini, Mobutu, Clinton en Kennedy. Bovenal beschrijft Margolis hoe de vrouw in periodes van de geschiedenis seksueel heeft moeten afzien. Nog steeds heerst in bepaalde gemeenschappen de hardnekkige opvatting dat een vrouw die van seks (voor het huwelijk) houdt een verwerpelijk, duivels wezen is. Zij verdient straf omdat zij de man zijn natuurrecht op dominantie afneemt. Wat dat betreft is vooruitgang, in de geschiedkundige betekenis, een proces van vallen en opstaan. De huidige moslimwereld lijkt ten aanzien van seks te verkeren in de periode van de contrareformatie. In een reactie op de vrije westerse moraal leggen geestelijke leiders binnen de islam het aloude begrip van zonde op aan hun aanhangers.