Finci woont nog altijd in Sarajevo, maar was even in Nederland. Over de vredesonderhandelingen die deze week in New York zijn begonnen, is hij niet al te optimistisch. Hij is bang dat de uitkomst van het overleg geen werkelijke stabiele vrede zal zijn, maar slechts een adempauze. Finci: ‘Die zal genoeg tijd bieden om mensen te trainen en te bewapenen en nog meer wapens naar Bosniete brengen voor de volgende ronde in de strijd, en ik ben bang dat die nog erger zal zijn dan de vorige. Wat er uit het overleg in New York komt, zal naar mijn mening een Pax Americana zijn. We zullen naar mijn inschatting zeker nog tien a twaalf maanden in een situatie tussen oorlog en vrede blijven verkeren. Zolang zullen de onderhandelingen duren en het zal zo worden geregeld dat het vredesverdrag vlak voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen ondertekend kan worden, zodat Clinton kan tonen dat hij voor elkaar kan krijgen wat de Europeanen in drie jaar niet is gelukt. En Clinton heeft besloten dat de oplossing is dat Bosnie wordt verdeeld tussen Servie en Kroatie, met de moslims als een kleine enclave ergens daartussenin.’
U heeft daar niet veel vertrouwen in?
‘De Kroaten zullen een confederatie aangaan met Kroatie en de Serviers met Servie, ook al moet Bosnie officieel een staat blijven. Het valt moeilijk te geloven dat zo'n regeling, die nergens ter wereld te vinden is, werkelijk zal standhouden. Maar intussen gaat het om de wederopbouw van het land. Wat de gebouwen betreft zal dat wel gaan. Veel moeilijker echter zal het zijn om de menselijke relaties te herstellen. En dan is het de vraag wat voor land Bosnie zal worden. Het zal beslist een moslimland zijn, maar in de wereld kun je 52 verschillende moslimlanden vinden, van het theocratische Iran tot het relatief democratische Turkije. Het gaat er nu maar om wat voor moslimland Bosnie gaat worden. Zal de fundamentalistische manier van denken overheersen of slagen we erin het land Europeser en democratischer te laten zijn dan Turkije?’
De islamitische landen willen militaire hulp aan Bosnie geven.
‘Dat doen ze al vanaf het eerste begin. Misschien is dat ook de reden waarom de Amerikanen nu het wapenembargo eenzijdig willen opheffen. Dat is in geen geval een goede oplossing. Er zijn bij alle partijen al wapens genoeg. Meer wapens betekent niet dat er een einde aan de oorlog komt, er zal alleen maar meer bloed van soldaten en burgers worden vergoten. Ik betwijfel het of de Serviers in Bosnie na de Navo-luchtaanvallen nog wel zo sterk zijn. Ik hoop dat daarbij minstens zestig procent van hun wapens is vernietigd.’
HOE REAGEERDE U toen u in Sarajevo hoorde dat de Navo eindelijk ingreep en de Servische stellingen bombardeerde?
‘Mijn eerste gedachte was: waarom hebben ze zo lang gewacht? Met een kleine bom drie jaar geleden had alles misschien nog op tijd tegengehouden kunnen worden. Nu zijn er in drie jaar 150.000 doden gevallen in Bosnie, een miljoen mensen is gevlucht, het land is verwoest en we hebben na drie jaar oorlog misschien dezelfde oplossing als we anders zonder oorlog hadden gehad. Bovendien is het heel moeilijk gelukkig te zijn als je land door bombardementen wordt verwoest. Misschien is het de enige mogelijkheid om vrede te krijgen, dan begrijp en aanvaard ik het, maar gelukkig kan het me niet maken.’
Voor u is Bosnie in zijn geheel nog altijd uw land?
‘Ja, al zal het nu in drie delen worden verdeeld. Formeel-politiek zal Bosniemisschien blijven bestaan, maar voor ons die er wonen zal het niet meer een land zijn, omdat het onmogelijk zal zijn van het ene deel van het land naar het andere te gaan. De haat tussen de verschillende groepen maakt de barrieres zo hoog dat ik vanuit Sarajevo makkelijker naar Japan zal kunnen gaan dan naar een deel van Bosniedat bestuurd wordt door de Serviers of de Kroaten. Ik ben nu eenmaal geen moslim, geen Kroaat en geen Servier. Ik ben een jood en een Bosnier en het is voor mij heel moeilijk te accepteren dat het land dat mijn land was nu gaat sterven. Bosnie was heel lang als een brood waarin de drie volkeren, moslims, Serviers en Kroaten, gemengd waren, zoals in een brood meel, gist en water gemengd zijn. Je kunt er dan wel een boterham vanaf snijden, maar het is heel moeilijk het water te scheiden van het meel of de gist. De joden waren misschien alleen maar twee vingers zout, een heel kleine hoeveelheid om er een speciale smaak aan te geven. Maar zonder de joden, de Serviers of de Kroaten zal het niet meer hetzelfde brood zijn.
Een ander probleem is dat er bij alle onderhandelingen wordt gesproken over het recht van de vluchtelingen terug te gaan naar hun huizen. Maar wie zal er terug willen naar een land dat onherkenbaar veranderd is? Gegeven alle gemengde huwelijken en gemengde vriendschappen zal het heel moeilijk zijn iemand die nu bijvoorbeeld in Nederland woont, zover te krijgen dat hij teruggaat naar een Bosnie dat alleen maar uit getto’s zal bestaan, een getto voor de Kroaten, een getto voor de moslims en een getto voor de Serviers. Wij hebben eerst Joegoslavie in vijf delen verdeeld en nu wordt Bosnie weer in drieen opgesplitst. Maar wat voor toekomst hebben deze mini- staatjes? En zal de vrede wel lang genoeg stand houden om opnieuw inter-etnische relaties op te bouwen?’
Hoe moet dat in zijn werk gaan?
‘Dat zal heel erg moeilijk zijn. In de allereerste plaats moet de wil aanwezig zijn om de menselijke relaties te herstellen. Eerlijk gezegd ben ik er niet zeker van dat die er bij alle partijen is. De drie etnische groepen zullen elkaar eerder dwingen nog nationalistischer te worden dan ze nu al zijn, want dat is de enige bestaansgrond van degenen die nu aan de macht zijn. Ik denk dat ik nog altijd een normaal mens ben, ik ben nog niet etnisch bedorven, ik voel geen haat tegenover een van deze drie groepen. Maar wie vraagt normale mensen wat ze willen? Als je niet de politici, maar de normale mensen in Sarajevo zou vragen wat ze van de verdeling van Bosnie denken, zullen ze allemaal antwoorden dat het ze niet vrolijk maakt als ze in een etnisch verdeeld land moeten leven.’
Denkt u er zelf aan het land dan te verlaten?
‘Misschien. Voor mij zal het heel moeilijk zijn. Sarajevo wordt een stad van moslims, maar mijn beste vrienden zijn moslims, Kroaten en Serviers. Tot nu toe woonden die allemaal bij elkaar. Als zij moeten weggaan, waarom zou ik dan blijven?’
Zou u dan willen samenleven met mensen als Karadzic en Mladic?
‘Dat zijn oorlogsmisdadigers, maar lang niet alle Serviers zijn oorlogsmidadigers. Ze hebben misschien wel op ze gestemd, maar dat wil nog niet zeggen dat ze voor genocide en etnische zuiveringen stemden. De Serviers die ik ken willen allemaal graag in vrede samenleven met de anderen.’
IS HET DAN verkeerd om, zoals we in Nederland en ook in de Verenigde Staten doen, de Serviers als de ‘bad guys’ en de moslims als de ‘good guys’ te zien?
‘Er is geen twijfel aan dat de Serviers de oorlog in Bosnie zijn begonnen, maar na veertig maanden oorlog zijn er geen engelen meer in Bosnie. Het enige wat je zou kunnen zeggen is dat er nu bad guys, very bad guys en very very bad guys te vinden zijn, in alle partijen. Het Joegoslavie-tribunaal in Den Haag heeft niet alleen Serviers, maar ook een Kroaat aangeklaagd en in de nabije toekomst zullen ze misschien ook om uitlevering van moslims vragen. Als advocaat betwijfel ik trouwens of het tribunaal zal kunnen functioneren, want bij een vredesregeling zal een van de punten zijn dat oorlogsmisdadigers gepardonneerd zullen worden. In Neurenberg was het gemakkelijker, omdat Duitsland in 1945 volledig had gecapituleerd. Maar in een burgeroorlog zijn minstens twee partijen schuldig en het is moeilijk te geloven dat alleen de moslims zich altijd heel sportief aan alle regels van het oorlogsrecht houden. Dat deden de Amerikanen twintig jaar geleden in Vietnam toch ook niet en daar is toen ook geen tribunaal aan te pas gekomen.’
Vindt u dat we in het Westen eenzijdig zijn geinformeerd?
‘U krijgt wel veel informatie, maar geen diepgravende informatie, geen informatie van binnenuit. Van buitenaf lijken sommige dingen misschien makkelijk te begrijpen, maar ik heb vijftig jaar in dit deel van de wereld geleefd en ik kan niet begrijpen waarom het zo is gegaan. Ik kan de werkelijke oorzaken niet vinden. De redenen die de partijen noemen kan ik niet aanvaarden. Ze zeggen dat ze zo verschrikkelijk onder druk stonden van de twee andere groepen, maar ik woonde er en heb er niets van gemerkt. Misschien was het ons ongeluk dat we onder het socialisme gewend waren vrij te leven. Toch stemde iedereen tijdens de laatste verkiezingen, die van november 1990 - de zogenaamde eerste democratische verkiezingen - tegen het communisme zonder te weten waar hij voor stemde. In de programma’s van de nationalistische partijen stond natuurlijk niets over oorlog of een etnische verdeling van Bosnie, alleen over de privatisering en de introductie van de vrije markt.’
Is het probleem niet dat geen enkele partij in de minderheid wil zijn en liever de meerderheid vormt in een klein deel, dan een minderheid in een groter geheel?
‘Dat is inderdaad een van de belangrijke dingen. Maar als jood ken ik dit soort problemen niet, want joden vormen overal in de wereld een minderheid. Zelfs in Israel. Ook daar heb je maar een paar joden, de rest bestaat uit Israeli’s.’
Bent u nog in contact met de joden in de andere delen van het voormalige Joegoslavie?
‘We hebben een radioverbinding met de joodse gemeenschappen in Zagreb en Belgrado. We zijn nu wel over de drie partijen verdeeld, maar we zijn allemaal familie van elkaar of oude vrienden. We zeggen wel eens dat de joden de laatste Joegoslaven zijn. Joegoslavie was een heel aardig land voor de joden, maar het is niet populair iets goeds over Joegoslavie te zeggen. Dan word je al gauw “joegonostalgisch” genoemd. Misschien zijn we allemaal wel een beetje schuldig aan deze oorlog. In Servie, Kroatie noch Bosnie kun je nog een echte vredesbeweging vinden. Het is nu heel gevaarlijk voor vrede op te komen. Als iemand voor de vrede is, is hij tegen de natie. We kunnen hoogstens voor vrede bidden. Van tijd tot tijd organiseren we in Sarajevo gezamenlijke gebeden met moslims en christenen, op vrijdag in de moskee, op zaterdag in de synagoge en op zondag in de kerk. We bidden voor de vrede, maar we weten ook wel dat die niet van God zal komen, maar van de Amerikanen.
Misschien moeten er jaren en jaren voorbij gaan voordat we echt te horen krijgen waarom deze bloedige oorlog heeft plaatsgevonden, een oorlog waarbij veel wreedheden zijn begaan, vooral door de Serviers, maar de andere twee partijen zijn beslist niet brandschoon. Misschien ligt het in de menselijke natuur om bloedig wraak te nemen als je daar toe in staat bent.’
ER IS IN Nederland veel kritiek op onze blauwhelmen die in Srebrenica de mannelijke bevolking hebben uitgeleverd aan de Serviers.
‘Er zijn geruchten dat er een stilzwijgende overeenkomst was, waarbij de Serviers Srebrenica, Zepa en straks misschien Gorazde zouden innemen en de Kroaten de Krajina. In elk geval hebben de moslimsoldaten Srebrenica verlaten zonder de stad te verdedigen. De Nederlanders valt niets te verwijten. Het was niet hun taak de stad te verdedigen. Wat er precies met de mannen uit Srebrenica is gebeurd, is nog onbekend. Een deel is langs andere wegen in Tuzla aangekomen. Overal waar een van de drie partijen de macht overneemt, trekken de andere groepen weg. Toch wonen we in het belegerde Sarajevo nu al veertig maanden samen, zonder dat er grote haat is tussen de bevolkingsgroepen. Er wonen nu nog een kleine 200.000 mensen in Sarajevo. Daarvan zijn 150.000 moslims, dertigduizend Serviers en vijf- a tienduizend Kroaten.’
In twee jaar zijn dus toch vooral de Serviers weggetrokken.
‘Een groot probleem is dat alle jonge mensen die je spreekt, eigenlijk weg willen. Ze zien voor zichzelf in Sarajevo geen toekomst. Zelfs voor de moslims is het geen prettig idee om straks alleen met moslims in Sarajevo te wonen. Er wonen nu nog zo'n vijfhonderd joden in Sarajevo, een derde deel van de gemeenschap van voor de oorlog. Mijn zoons wonen nu in Israel, ze hebben het daar goed. Mijn vrouw heeft ze vorig jaar kunnen bezoeken, maar nu woont zij weer bij mij in Sarajevo. Voor mensen van boven de vijftig is het moeilijker een nieuw leven te beginnen in een ander land. Misschien is dat ook wel de reden waarom er nog vijfhonderd joden in Sarajevo wonen. Er zijn overigens ook 84 jonge moslims naar Israel gegaan. Voor zover ik weet voelen ze zich daar thuis. Een groep van 29 heeft zelfs, toen dat na twee jaar kon, de Israelische nationaliteit aangenomen.’
KAN LA BENEVOLENCIJA z'n werk in Sarajevo nog voortzetten?
‘Het grootste deel van de oorlog wisten onze vrachtwagens met voedsel en medicijnen er wel door te komen. Alleen deze zomer was Sarajevo een korte periode volledig afgesloten. Nu zijn de verbindingen weer hersteld en hebben we in een paar weken meer dan tien vrachtwagens laten komen, zodat we goed bevoorraad de winter in gaan. We hebben in een jaar tijds 1.400.000 verschillende medicijnen kunnen leveren, allemaal gratis, voor een deel via onze apotheek, de rest ging direct naar de ziekenhuizen. Een groter probleem zal de energievoorziening zijn. Bomen om om te hakken zijn er niet meer, alle hout is verbrand. Maar als er nu een periode van vrede komt is het niet zo moeilijk de elektriciteitsvoorziening vanuit Midden-Bosnie te herstellen en er vinden ook onderhandelingen plaats over de levering van gas uit Rusland via Klein-Joegoslavie.’
Kan het Westen helpen de menselijke relaties te herstellen?
‘Het is geloof ik een joodse uitdrukking dat het altijd moeilijk is te vergeten, maar dat je moet vergeven. Zonder vergeven zul je nooit vrede hebben op de Balkan. Misschien kan het Joegoslavie-tribunaal in Den Haag behulpzaam zijn om de feiten te verzamelen, zodat we ermee kunnen leven. Maar ze moeten niet worden misbruikt op de manier waarop alle partijen de feiten uit de Tweede Wereldoorlog misbruiken - namelijk om te laten zien dat ze altijd door de anderen werden onderdrukt. Misschien is het mogelijk ons te helpen een democratie op te bouwen, want zoiets hebben we in de Balkan nooit gekend. Voorlopig moet ik maar aanvaarden dat een scheiding langs etnische lijnen de enige manier is om de oorlog te beeindigen. Voor niemand is het duidelijk. Het is een echt Rashomon-verhaal, iedereen heeft z'n eigen waarheid en van verschillende partijen hoor je verschillende verhalen en verschillende waarheden.’