De cineast Lars von Trier heeft aangekondigd dat hij zich nog niet «volwassen genoeg» voelt om zijn Amerika-trilogie af te maken. De productie van deel 3, Washington, is derhalve uitgesteld. Dat is heel erg jammer. En het is te hopen dat de Deen snel opgroeit. Want deel 1 en 2 van de trilogie Dogville uit 2004 en nu Manderlay lijken hoofdstukken van een groots mees terwerk.
Deel 2 speelt zich af op Manderlay, een katoenplantage in Alabama in de jaren dertig. De eigenares, die stervend is, heeft nog altijd een groep slaven die voor haar werkt. Dan arriveert de mooie Grace. Woedend, geëngageerd. Zij zal alles anders maken. Zij zal vrijheid en democratie brengen naar Manderlay. Net als in Dogville zijn de elementen van de cinema tografie afgeslankt. Het decor is minimalistisch, toneelachtig. Het bestaat uit een vloer in een studio met houten ramen die huisjes moeten voorstellen, een waterput, een trap die naar een hoofdslaapkamer leidt, en een ijzeren hek dat het geheel omringt. Voor de ac teurs en de regisseur is het script de enige leidraad. Meer hebben zij ook niet nodig. Ook de kijker heeft genoeg aan suggestie. Na Dogville zijn Von Triers conventies makkelijker pruimbaar. Sterker, door het succes van de eerste film heeft zijn zelfkastijdende werkwijze gewonnen aan kracht en artistieke legitimiteit.
Doordat Von Trier zich nauwelijks hoeft te bekommeren om de vorm van zijn film kan hij zich volledig storten op de inhoud van zijn «boodschap». Hij blijkt in alles een kunstenaar met een missie. Dat roept behalve bewondering vooral ook irritatie op. In Amerika staat hij steeds meer te boek als de on gewenste en zelf aangewezen «ge schie denisprofessor» van het land. Volgens Todd McCarthy, filmcriticus van het blad Variety, dreigt Von Trier zich volledig van kijkers in Amerika te verwijderen vanwege zijn extreem vervreemdende regiestijl en zijn moralistische, alwetende houding. Deze dingen, zegt McCarthy, waren de redenen waarom Amerikaanse kijkers Dogville de rug hebben toegekeerd.
Dat is jammer, want Von Trier draagt Amerika een warm hart toe. Manderlay is een intelligente overpeinzing over slavernij en racisme en over de aard van de democratie. Von Trier mengt zijn «preken» bovendien met flinke doses ironie en galgenhumor. Het verhaal begint als Grace, in Dogville gespeeld door Nicole Kidman en hier door Bryce Dallas Howard, op Manderlay arriveert samen met haar gangster-vader (Willem Dafoe) en zijn mannen. Wanneer de eigenares (Lauren Bacall) overlijdt, bevrijdt Grace de slaven. Om hen voor te bereiden op hun nieuwe leven geeft zij les over de werking van de democratie. Voortaan kunnen de slaven door middel van het kiesrecht zelf beslissen over van alles en nog wat, zelfs over de vraag hoe laat het precies is.
Grace is de verlosser, een vrouwelijke martelaar in typische Von Trier-stijl. Zij handelt uit historisch schuldbesef. Zwarte mensen in Amerika zijn immers «het product van de witten», denkt Grace. Daarom voelt zij zich gedwongen te vechten voor het verbeteren van hun positie. Vrouwelijke martelaren als Grace zijn heiligen in Von Triers films. De principes van de «doctrine van het stoïcisme», zo als Von Trier het noemt in Dogville, impliceren dat lijden een vorm van verlossing is. In Breaking the Waves (1996) meent Bess dat zij schuld draagt aan het ongeluk waarbij haar echtgenoot Jan verlamd raakt. Dat is niet zo, maar door het lijden meent zij verlost te kunnen worden van haar schuld. Ook Selma in Dancer in the Dark (2000) offert zichzelf. Ze ondergaat lijdzaam de doodstraf, zodat haar zoontje een oogoperatie kan krijgen. Het lijden van Grace in Manderlay neemt de vorm aan van ontnuchtering. De slaven blijken willens en wetens slaven te zijn gebleven. Zij hebben zelf het sla venhandboek geschreven dat de eigenares jarenlang heeft ge bruikt voor haar repressieve metho den. Maar de grootste nederlaag voor Grace is de ontmaskering van de gespierde, verlokkelijke Timothy, een slaaf die voor Grace een soort noble savage is. Haar obsessie mondt uit in heftige seks met hem. Is het een verkrachting? Of droom de Grace er juist van gewelddadig te worden genomen door deze «bruut»? Is dat haar straf? De ontnuchtering is genadeloos. En dan eindigt de film.
Te zien vanaf 1 september