Op zoek naar Villanelle

Ze heeft dan wel een suffe kantoorbaan bij mi5, de veiligheidsdienst van het Verenigd Koninkrijk, maar Eve heeft een neus voor het echte spionnenwerk. Als ze wordt betrokken bij een nieuwe zaak volgt ze haar intuïtie en gaat haar boekje te buiten, met alle desastreuze gevolgen van dien. Tot zover de clichés, want zo bad ass als dat klinkt, zo zielig zit Eve erbij als haar baas haar op haar kop geeft. Ze huilt en snottert tot hij de onvermijdelijke woorden uitspreekt: ‘Je bent ontslagen.’ ‘En jij bent een dickswab,’ bijt ze terug.

Al in aflevering één van tv-serie Killing Eve worden stereotypen over zowel genre als gender binnenstebuiten gekeerd en op z’n kop gezet. Met Eve geeft de serie ons een vrouwelijke heldin zoals we die niet vaak zien: emotioneel én bad ass. Want waarom zouden die eigenschappen elkaar eigenlijk tegenspreken? Maar de omkeringen zitten ook in de details: een mannelijk personage met een kinderwens, een zorgzame echtgenoot die voor zijn carrièrevrouw kookt. Het scheldwoord ‘dickswab’ (een wattenstaafje voor medisch onderzoek) vervangt ‘douchebag’ (een vaginale douche) en stipt en passant het seksisme aan van het idee dat je iemand niet grover kunt beledigen dan door hem uit te maken voor een hygiënisch vrouwenproduct.

Killing Eve, een nieuwe serie van BBC America die momenteel te zien is bij npo3, gaat over Eve, die zich snel opwerkt tot hoofd van een geheim onderzoeksteam van mi6, de buitenlandse inlichtingendienst, en over de vrouw die ze moet opsporen: een huurmoordenares met de codenaam Villanelle. Er ontvouwt zich wat recensies graag een kat-en-muisspel noemen. Maar in welk genre kat en muis precies achter elkaar aanzitten is dan weer minder evident. In Killing Eve, dat werd gebaseerd op de Villanelle-boekenreeks van Luke Jennings, wordt er gemoord, achtervolgd, bekokstoofd en bedreigd – en toch is het geen thriller. Je kunt erom lachen maar het is geen comedy. Killing Eve werd geschreven door Phoebe Waller-Bridge, de 33-jarige actrice, scenarioschrijver en theatermaker die eerder succes had met haar serie Fleabag. In haar eigen woorden overpeinst ze met Killing Eve ‘moord, eenzaamheid en de mogelijkheid van een wereld zonder geweten’.

Wie is de kat en wie is de muis? Killing Eve laat zien waar de levens van Eve en Villanelle van elkaar verschillen en waar ze overlappen. Eve (gespeeld door de Canadees-Koreaanse Sandra Oh) leidt een doodnormaal leven in Londen op het moment dat Villanelle in haar leven komt, eerst als het vage idee dat er een briljante vrouwelijke huurmoordenaar rondloopt, later als aartsvijand van vlees en bloed, die letterlijk opduikt aan haar keukentafel. Villanelle (de Britse Jodie Comer) woont in een kaal appartement in Parijs, met een kast vol vermommingen en een koelkast vol champagne. Van daaruit reist ze heel Europa door om haar doelwitten uit te schakelen en vervolgens licht geamuseerd toe te kijken hoe hun ogen dof worden als ze sterven. Villanelle verveelt zich. Het moorden is geen uitdaging, het gaat haar te makkelijk af. Onderschat door haar (meestal mannelijke) slachtoffers (want wie verwacht er nu gevaar van een aantrekkelijke jonge vrouw?) kost het haar geen moeite om dicht bij de grootste pief te komen. Als Villanelle ontdekt dat Eve haar op het spoor is, lijkt ze inderdaad op een kat die een muis te pakken heeft. Maar haar obsessie voor Eve is niet wezenlijk anders dan de vastberadenheid waarmee Eve achter háár aan zit.

Het gegeven is niet nieuw. In talloze films en series zitten personages aan weerszijden van de wet elkaar achterna, om uiteindelijk te ontdekken dat ze meer met elkaar gemeen hebben dan ze aanvankelijk dachten. Dat het in Killing Eve om twee vrouwen gaat, terwijl het meestal mannen zijn die krachten meten, is an sich niet vernieuwend. De manier waarop Waller-Bridge het geijkte gegeven opnieuw onderzoekt, is dat wel. In een kat-en-muisklassieker als Heat (1995) laat regisseur Michael Mann politieman Al Pacino en crimineel Robert DeNiro om elkaar heen draaien als geliefden, maar de erotische spanning tussen de macho’s blijft suggestief (kijk alleen al naar de titel). Waller-Bridge gaat net een stap verder: ze maakt de aantrekkingskracht tussen Eve en Villanelle expliciet erotisch. Tussen de vrouwen ontwikkelt zich een complexe haat-liefdeverhouding. Ze jagen elkaar op en dagen elkaar uit. Als Villanelle dure kleren opstuurt naar Eve is dat een attentie en een dreigement ineen. Op een heel basaal niveau is hun relatie een giftige vrouwenvriendschap die heen en weer schiet tussen nijd en ontzag, verliefdheid en haat, zorg en destructie.

Phoebe Waller-Bridge begon haar carrière in het theatercircuit. Met regisseur Vicky Jones, die ook meeschreef aan Killing Eve, richtte ze in 2007 theatergezelschap DryWrite op. Ze organiseerden obscure theateravonden in de ruimte boven een café in Oost-Londen. Ondanks een maximumcapaciteit van veertig man propten ze regelmatig honderd man in de zaal en brachten voorstellingen op de planken waar het publiek luidruchtig aan deelnam. In 2012 werd Waller-Bridge uitgedaagd om op te treden tijdens een stand-upcomedyshow. De tien minuten durende act werd uitgebreid tot een theatermonoloog. De theatermonoloog werd, in 2016, de tv-serie Fleabag. Voor Waller-Bridge, die naast haar werk in het theater ook acteerklussen doet voor film en televisie, betekende het haar definitieve doorbraak. Fleabag, met zijn zes afleveringen meer een miniserie dan een geijkte comedy, werd een succes.

Fleabag vertelt over een jonge vrouw uit Londen, gespeeld door Waller-Bridge zelf. Ze scharrelt met mannen, maakt ruzie met haar zus. Ze is eigenaar van een slechtlopend café en onderhoudt een moeizame relatie met haar vader en schoonmoeder. Haar moeder is dood, haar beste vriendin ook. Als je door je wimpers kijkt is Fleabag het soort ‘edgy’ comedyserie waar tv-zenders zich sinds Lena Dunhams Girls gretig op stortten: grappig, raunchy, rauw en gemaakt voor, door en over jonge vrouwen. Wie beter kijkt ziet dat Waller-Bridge verder gaat dan een serie als Insecure of de sketches van Amy Schumer. Haar hoofdpersoon is vervuld van zelfhaat en maakt het ook de kijker niet makkelijk om geen hekel aan haar te hebben. Van grappig schuift de serie aflevering na aflevering op naar tragisch. Het hoofdpersonage, dat veelzeggend genoeg nooit een andere naam krijgt dan die de titel van de serie suggereert, is niet zomaar gezellig promiscue; ze is seksverslaafd. Ze is gevat en grofgebekt maar ze vertelt niet wat haar werkelijk dwarszit. Ze maakt zichzelf monddood, zoals het gouden venusbeeldje dat in de eerste aflevering opduikt en iedere aflevering meer lading krijgt. Dit is hoe ‘fleabag’ zichzelf ziet: naakt en zonder hoofd, alleen geschikt voor seks.

Waller-Bridge groeide op in een creatief gezin, vertelt ze in een interview met The Gentlewoman. Als vanzelfsprekend koos ze dan ook voor een toneelopleiding, waar haar intuïtieve creativiteit hard botste met de realiteit. Over de passieve rollen waarmee ze als vrouw altijd werd afgescheept zegt ze: ‘Ik was altijd maar aan het huilen of aan het doodgaan of naar dingen aan het wijzen.’ Ze vertelt ook over theaterregisseur Ché Walker, die ze na haar opleiding tegenkwam en die in haar ‘een slapende tijger’ herkende. Hij zei: ‘Er zit woede in jou die je niet uit de weg moet gaan. Rage is a gift.’

In Fleabag nemen de hoofdpersoon en haar zus deel aan een stilteretraite voor vrouwen. Terwijl ze zwijgend mediteren maar ook tuinieren en het huishouden doen, is er bij de buren een soort anger management-cursus bezig voor mannen die gefrustreerd zijn over de oprukkende vrouw op de werkvloer. Het beeld is even grappig als schrijnend: op hetzelfde landgoed zitten vrouwen zwijgend de vloer te dweilen terwijl mannen geëmotioneerd tegen opblaaspoppen brullen: ‘Sluts!’ De man schreeuwt zijn woede uit, de vrouw houdt die keurig binnen.

Het is niet toevallig dat Waller-Bridge de titelfiguur uit Killing Eve introduceert met een scène waarin ze krijsend wakker wordt. Eve is misschien niet zo’n probleemgeval als Fleabag maar ook in haar sluimert iets wat wild en onbehouwen is. Iets gewelddadigs en destructiefs. Maar Eve heeft geleerd hoe ze die kant van zichzelf moet onderdrukken. ‘Wat is er aan de hand?’ vraagt haar man bezorgd als ze naast hem ligt te gillen. Van het ene op het andere moment is ze kalm. Droogjes verklaart ze: ‘Allebei mijn armen sliepen.’ Zo schakelt Eve steeds opnieuw heen en weer tussen grote, onbedwingbare emoties en een uitzonderlijke beheersing en koelbloedigheid, als een groteske uitvergroting van wat er van vrouwen wordt verwacht: dat ze hun emoties binnen de perken houden. Dat we slechts een fractie zien van Eve’s verwoestende woede maakt nog nieuwsgieriger naar het tweede seizoen, gepland voor volgend jaar. Wat zit er nog meer achter Eve’s kalme buitenkant verstopt?

The New Yorker schrijft dat de kracht van Killing Eve zit in de manier waarop Waller-Bridge het buitenissige met het intieme verzoent. Het beeld dat daar het beste bij past is de showdown bij Eve thuis, die eindigt met het opwarmen van een tupperwarebakje shepherd’s pie. Steeds weer pareert Waller-Bridge de glamour en het geweld van het spionnengenre met de lulligheid van Eve’s leven of, in één aflevering, de hilarische tuttigheid van een Engels dorpje. Probeert Waller-Bridge misschien niet zozeer het intieme met het buitenissige te verzoenen, als wel het vrouwelijke met het mannelijke? De keukentafel, domein van de vrouw, met het machismo van het spionnengenre?

‘Douchebag’ wordt ‘dickswab’. Mannen gedragen zich als vrouwen en omgekeerd. Toch zijn de omdraaiingen in Killing Eve nooit gratuit. Waller-Bridge doet oprecht een poging om termen als ‘mannelijk’ en ‘vrouwelijk’ te onderzoeken. Om zich een wereld voor te stellen waarin vrouwen meedoen met de mannen. Geweldig is het personage van Eve’s baas Carolyn Martens, dat wordt gespeeld door Fiona Shaw. Zij is de vrouw tegen wie alle andere vrouwen in het veld opkijken. Ze is indrukwekkend en aantrekkelijk maar ze is niet conventioneel knap. Haar kapsel en kleding zijn mooi en verzorgd maar ze is niet conventioneel sexy. Ze is effortless cool en heeft, zo fluisteren de vrouwen om haar heen, meermalen ‘de wereld gered’, alsof Waller-Bridge James Bond opnieuw uitvond als vrouw van middelbare leeftijd. Als een moeder en echtgenote. Carolyn is het soort rolmodel voor vrouwen dat je eigenlijk nooit ziet, een waarbij Beyoncé verbleekt als too on the nose. Ze is het resultaat van iemand die niet alleen voorbij de clichés wil kijken, maar die ook oprecht nieuwsgierig is naar wat ze daar zal vinden.