‘Denk erom: fractiediscipline!’ grapt Groninger Belang-lijsttrekker Bram Schmaal (42) voor in de bus. Gele Gado’s als deze met bordeauxrode lederen bekleding rijden al jaren niet meer door het Groninger land. Maar voor de campagnetournee heeft de nieuwe provinciale partij een oldtimer gecharterd uit het Busmuseum in Hoogezand. Lijn 12 is voor de gelegenheid omgedoopt tot Lijst 12. Achter de ruiten hangen posters in groen, wit, rood en blauw – de kleuren van de Groningse vlag. De slogan: ‘Groningen verdient het.’
De eerste stop is het winkelcentrum in Siddeburen. Een supermarkt, postkantoortje, boetiek Pascal (‘Body en Textiel’). Zaterdagmorgen, waterig zonnetje. In hun witte windjacks zwermen de twintig leden van het campagneteam met flyers en banieren uit over de parkeerplaats. Voor boodschappen is het alleen nog wat vroeg. De windjacks van de campagnemedewerkers zijn ruimschoots in de meerderheid.
‘Als je in de hele provincie je gezicht wilt laten zien, moet je op tijd beginnen’, zegt Mark Scheffers van Lokaal Perspectief uit Hoogezand. Scheffers, in het dagelijks leven advocaat, staat nummer twee op de lijst van Groninger Belang en is tourleider van dienst. Na Siddeburen voert de route langs Pekela, Stadskanaal, Ter Apel, Vlagtwedde en via Winschoten terug naar Hoogezand – een ronde van 147 kilometer.
Edward Stulp onderschept een oudere dame die uit slagerij Angerman komt lopen. ‘Ik ga helemaal niet stemmen’, zegt ze. ‘Wij stemden altijd P van de A. Maar die doen niks meer voor de mensen. Ze gaan gewoon mee met de vvd.’ Stulp, oud-wethouder in Delfzijl namens de Lijst Stulp, probeert haar op andere gedachten te brengen. ‘Denkt u er nog eens goed over na. Politiek kan iets voor u betekenen. Wij komen op voor de Groningers.’
Stipt om kwart voor tien blaast Geke Akkerman uit Slochteren op haar fluitje. ‘Waar is Wim? Vorige week was hij ook al kwijt.’ Als de bus weer in beweging is, gaan toffees en dropjes rond.
In Groninger Belang zijn zestien lokale partijen vertegenwoordigd, van Loppersum Vooruit tot Samen voor Pekela. Ook de Groningse Stadspartij doet mee. Vier jaar geleden mislukte de samenbundeling, maar vorig jaar zomer drong het plan zich opnieuw op. ‘We voelden allemaal dezelfde onvrede’, zegt initiatiefnemer en lijsttrekker Bram Schmaal uit Wildevank. Overdag is hij programmamanager bij de ambtelijke organisatie van Pekela en Veendam. ‘Je krijgt als gemeente van alles op je bordje. Maar je hebt er totaal geen invloed op. Toen hebben we elkaar aangekeken en gezegd: tot hier en niet verder.’
Een eerste bijeenkomst vond plaats in Loppersum op 28 augustus, de dag van het Gronings Ontzet. Op die datum wist Groningen in 1672 het beleg van de bisschop van Münster te doorstaan. Er kwamen vijf, zes items op tafel, ‘zo uit de mouw’, waar iedereen zich in kon vinden. ‘In een avond was het beslist’, zegt secretaris Christel Knot.
Het uitgangspunt is simpel, legt Schmaal uit. Alle lokale partijen blijven autonoom. Groninger Belang is er voor gemeentegrensoverschrijdende vraagstukken, zoals gaswinning, windmolens en de gemeentelijke herindeling. Deze onderwerpen hebben volgens Schmaal één ding gemeen: ‘Er wordt niet naar de Groningers geluisterd.’ Of zoals Knot zegt: ‘Het Groninger belang komt altijd op de tweede plaats.’
Nieuw is het verschijnsel van provinciale lijsten niet. In Groningen haalde de Partij voor het Noorden al eens twee zetels. Die partij doet deze keer ook weer mee, net als nieuwkomers als Groningen Centraal en Red het Noorden. Groninger Belang onderscheidt zich door de organisatie van onderop en de ruime lokale ervaring, vindt Schmaal. Op de vijftig koppen tellende kandidatenlijst staan vier wethouders, vier oud-wethouders en een hele rits raadsleden. ‘Die weten hoe het spel van moties en amendementen werkt. Als we in de Staten komen, kunnen we meteen meedraaien.’
En ook regionalisme kent gradaties. De Partij voor het Noorden ziet Groningen, Friesland en Drenthe liefst samengaan tot één landsdeel. Groningen Centraal wil een referendum over afscheiding van Groningen. En Groninger Belang richt zich vooral op lokaal niveau. Gemeenten moeten meer te zeggen krijgen, vindt de partij. Schmaal: ‘De provincie gedraagt zich vaak als supergemeente die zich overal mee bemoeit. Als je een schuur wilt bouwen, moet je de provincie al bijna om toestemming vragen.’
De gele Gado-bus rijdt verder in zuidelijke richting over de N33, onder de A7 door, langs Meeden. Het voorportier klappert in de wind. Markus Ploeger, voorzitter van de plaatselijke dorpsraad en raadslid namens Kritisch Menterwolde, wijst uit het raam. Een kale akker. Als de plannen doorgaan, verrijzen hier straks 34 windmolens, 85 meter hoog. ‘Iedereen begrijpt dat we windmolens nodig hebben. Maar niet zo dicht bij het dorp’, zegt Ploeger. ‘Meeden dreigt verscheurd te raken.’
Op sommige gevels prijkt een aanplakbiljet van ‘Makelaardij Moorlag’. Dat is de pvda-gedeputeerde die in de ogen van de tegenstanders de grote boosdoener is. Door de windmolens worden hun huizen minder waard, vrezen ze. Er zijn alternatieve locaties, zegt Ploeger, verder van het dorp. Maar daar is niet serieus naar gekeken, omdat projectontwikkelaars grondopties hebben, denkt hij. ‘Het probleem is dat niet naar mensen is geluisterd. Bestuurders hebben een overvaltechniek gebruikt.’
Ook bij de herindeling vinden veel burgers dat er niet naar hen geluisterd wordt. Het Rijk en de provincie willen dat gemeenten fuseren: in Groningen zouden er nog zeven van de 23 overblijven. Maar dat stuit op veel verzet. In de zuidoosthoek bijvoorbeeld. Vlagtwedde en Bellingwedde willen samen verder. Maar de provincie vindt 25.000 inwoners nog steeds te weinig. ‘De provincie gaat uit van groter is beter’, zegt Paul Timmermans, raadslid in Vlagtwedde. ‘Maar de afstand tussen bestuur en bevolking neemt toe. We zijn niet tegen herindeling, als het maar van onderop komt.’
Maar het belangrijkste thema in de campagne is de gaswinning. De constatering van de Onderzoeksraad voor Veiligheid dat de veiligheid van inwoners jarenlang is genegeerd, is brandstof voor Groninger Belang. ‘Er wordt hier gas uit de grond gehaald, zout, we hebben een kolencentrale in de Eemshaven gekregen, er wordt hier van alles gedumpt wat elders niet gewenst is. Groningen is een wingewest geworden’, vat Matty Siersema van Kritisch Menterwolde het sentiment samen.
Inmiddels zijn er meer dan dertigduizend huizen beschadigd door aardschokken als gevolg van de gaswinning. Uit enquêtes blijkt dat nog slechts een krappe tien procent van de Groningers vertrouwen heeft in de rijksoverheid. Zelfs de grote boosdoener, de Nederlandse Aardolie Maatschappij (nam), komt er in de statistieken iets beter van af.
In Nieuwe Pekela staat pvda-Statenlid Ankie Beenen rode rozen uit te delen voor de plaatselijke supermarkt. Ze staat op plaats negen op de lijst. Als de peilingen niet bedriegen, gaat de partij een voor het rode Noorden ongekende nederlaag lijden. De gastwisten brengen lokale vertegenwoordigers van de regeringspartijen in verlegenheid. De vvd-afdeling in Bedum kondigde aan verkiezingsposters op de kop te hangen uit onvrede over de lijn van de eigen minister Kamp (Economische Zaken). In Ten Boer zei de pvda-afdelingsvoorzitter zijn achterban moeilijk te kunnen oproepen op 18 maart op de sociaal-democraten te stemmen.
In Groningen overheerst het gevoel dat de pvda zich in het gasdebat heeft laten overvleugelen door de vvd. ‘Ik dacht het niet’, zegt Beenen stellig. ‘Als je goed geluisterd hebt naar Diederik Samsom is het ondenkbaar dat de gaskraan verder open gaat na 1 juli.’ Maar beloften, daar vertrouwen Groningers niet meer op. ‘Mensen zijn onzeker’, denkt Beenen. ‘Daarom zetten ze zich af tegen gevestigde partijen. Emoties overwinnen de feiten.’
De aardbevingsproblematiek verschaft Groningers een evident alibi om zich van Den Haag af te keren. Maar de opkomst van verenigde lokale lijsten is een landelijke tendens. In bijna alle provincies slaan plaatselijke partijen de handen ineen. Drenthe heeft sinds kort Sterk Lokaal (‘De Drent centraal!’) en in Brabant vonden veertig lokalo’s elkaar in Lokaal Brabant. Alleen in Friesland zochten lokale partijen elkaar niet op. Maar daar zit het regionalisme met de Fryske Nasjonale Partij al jaren op het pluche van het provinciehuis.
‘Een doorbraak’, zegt Hendrik ten Hoeve over de krachtenbundeling van de lokalen. Hij is beoogd lijsttrekker van de Onafhankelijke Senaatsfractie (osf). Dat is de partij die de provincies in de Eerste Kamer een stem geeft. Op dit moment heeft de osf één zetel in de senaat. ‘Maar het is realistisch dat we straks op eigen kracht meer zetels halen’, aldus Ten Hoeve. Lokale partijen haalden vorig jaar bij de gemeenteraadsverkiezingen dertig procent van de stemmen. De provinciale lijsten zouden op dat succes kunnen meeliften, meent Ten Hoeve.
In gemeenteland heerst bovendien grote onvrede over het tempo waarin de decentralisaties worden doorgevoerd en de bezuinigingen die ermee gepaard gaan. Den Haag heerst over de regio, vindt Ten Hoeve. Zeker als het gaat om de winning van gas, olie of zout – het gebeurt voornamelijk in de achtertuin van de Randstad. Ook windmolens en asielzoekerscentra landen in de periferie. ‘Uiteindelijk heeft het Rijk het laatste woord en drukt zijn zin door. Beslissingen worden genomen op grote afstand van waar ze effecten teweegbrengen. Dat leidt tot vervreemding.’ De ervaren onmacht inspireert de verenigde opstand in de provincie. ‘Lokale partijen lopen ertegenaan dat niet alles op lokaal niveau wordt beslist. Daarom zoeken ze het nu hogerop: via het provinciehuis naar de senaat.’
Bij de Jumbo in Oude Pekela staat het cda te flyeren voor een groen-witte campagnecaravan. Kandidaat-Statenlid Marjan Heidekamp vindt dat de nieuwkomers een valse tegenstelling creëren. ‘Wij gaan ook voor het Groninger Belang.’ Bovendien, zegt ze, heeft een landelijke partij het voordeel dat er lijntjes lopen naar Den Haag. ‘Ons Kamerlid Agnes Mulder maakt zich in de Tweede Kamer echt sterk voor het dichtdraaien van de gaskraan. Dat kan een lokale partij niet.’
Is het ontbreken van vertegenwoordiging in de Tweede Kamer een handicap voor de regionale partijen? Schmaal vindt dat landelijke partijen zichzelf overschatten. ‘Wat hebben ze in Den Haag voor elkaar gekregen? Niets.’ Landelijke partijen zitten juist in een spagaat, zegt Christel Knot. ‘Ze kunnen hier wel roepen dat de gaskraan dicht moet, maar in Den Haag gaat het toch anders. Het is altijd: nee roepen, ja doen.’
Als de bus in Stadskanaal parkeert, komt mevrouw De Jong aanrijden op haar elektrische snorfiets. ‘Normaal stem ik vvd’, zegt ze. ‘Maar Kamp laat Groningen zakken.’ De provinciale lijsten kunnen zich naar lieve lust afzetten tegen de gevestigde orde. Daarin schuilt electorale potentie in Groningen. Volgens een peiling zouden de provincialen kunnen uitkomen op vier van de 43 zetels.
Toch heeft bestuurskundige Julien van Ostaaijen zijn bedenkingen bij de potentie van de provinciale partijen. Provinciale thema’s doen er nauwelijks toe in de door landelijke kopstukken gedomineerde campagne, schreef hij in NRC Handelsblad. Daardoor kunnen strikt provinciale lijsten zich nauwelijks profileren. Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen konden lokale gezichten zich nog hard maken voor het zwembad. Bij de Statenverkiezingen ontbreekt het aan herkenbare thema’s en gezichten.
In Groningen lijkt dat net iets anders te liggen. Een kwart van de kiezers zegt zich door provinciale standpunten te laten leiden, blijkt uit onderzoek van EenVandaag. In een provincie als Zuid-Holland is dat slechts vijf procent. Groningers, zo luidt de conclusie, laten zich het minst leiden door Den Haag.
Het is de paradox van het gebundelde regionalisme: uit afkeer van Den Haag proberen de regio’s er voet aan de grond te krijgen. Komt het paard van Troje de Eerste Kamer binnen, als na 18 maart elke zetel in de senaat ertoe doet?
Behalve de osf heeft ook de beweging Nederland Lokaal (NL) zich aan het senaatsfront gemeld. Volgens initiatiefnemer en voorzitter Bert Euser representeert zijn netwerkorganisatie al zo’n tweehonderd lokale lijsten. Hij schreef een heus manifest: Geuzendemocratie. ‘Net als ooit de Geuzen de basis legden voor de bevrijding van de Nederlandse steden uit de centralistische Spaanse overheersing, leggen de nieuwe lokale partijen die zijn ontstaan in de afgelopen jaren de basis voor modern lokaal bestuur.’
Er heerst een wildgroei aan lokale en provinciale bewegingen. Net als in Groningen hebben veel provincies meer dan één provinciale lijst. Zo heeft Zeeland de Partij voor Zeeland (aangesloten bij de osf), maar ook Zeeland Lokaal (aangesloten bij Nederland Lokaal). En als de windmolens niet in Meeden komen, waar dan wel?
‘Een recept voor verdeeldheid’, schreef NRC Handelsblad daarom in een commentaar over de opkomst van de verenigde lokalen. Waar de Fryske Nasjonale Partij de Friese cultuur en provinciegrenzen wil bewaken, pleit de Partij voor het Noorden voor één noordelijk landsdeel. Toch zijn beide aangesloten bij de osf. ‘Dit is een van de weinige onderwerpen waarover de meningen uitgesproken verschillen’, relativeert beoogd senator Ten Hoeve. ‘De oriëntatie is dezelfde: leg beslissingsbevoegdheid zo dicht mogelijk bij de mensen.’
Op lokaal niveau zijn tegenstellingen wel te overzien, reageert Jan Buurke van Groninger Belang. Ja, sommige kandidaten hebben een hekel aan windmolens, terwijl hij met zijn GroenLinks-verleden een uitgesproken voorstander is. ‘Maar dan wel op gepaste afstand van bebouwing. Dat geldt zowel in Veendam als in Grootegast.’
De verbondenheid overheerst de verschillen, al lopen de twisten soms hoog op. Bijvoorbeeld over de vraag of ballonnen als campagnemateriaal gebruikt mogen worden. Gelukkig zit pragmatisme de lokalen in het bloed, zegt Christel Knot. ‘Linksom of rechtsom, het maakt niet uit.’ En de ballonnen? Knot: ‘Deze keer niet.’
Beeld: Zaterdag 7 maart. Groninger Belang op campagne in Veendam.