Philip Kerr gaf het altijd ruiterlijk toe. Zijn boeken over privé-detective Bernie Gunther, die in Hitler-Duitsland actief is, waren geïnspireerd op het werk van Raymond Chandler. In 1992, toen hij zijn prachtige Berlijnse trilogie net voltooid had, vertelde hij aan de Volkskrant: ‘Net als bij Chandler hebben mijn boeken twee helden: de privé-detective en de stad. Bij Chandler zijn dat Los Angeles en Philip Marlowe, bij mij Berlijn en Gunther. Ik hoop dat je in mijn boeken de sfeer van toen kunt voelen, zoals je bij Chandler het Los Angeles van de jaren veertig proeft. En net als Los Angeles van de jaren veertig had Berlijn in die dagen een aantal mean streets.’
En óf die Berlijnse straten vol bruinhemden ‘mean’ waren in het werk van de Schotse schrijver die afgelopen week op 62-jarige leeftijd overleed aan de gevolgen van kanker. De eerste twee boeken van de trilogie, Een Berlijnse kwestie en Het handwerk van de beul, spelen in respectievelijk 1936 en 1938. Hitler is op het toppunt van de macht. In het eerste boek zijn de Olympische Spelen in de stad en heeft Gunther, oud-rechercheur, zich toegelegd op het opsporen van vermiste personen. Een man met galgenhumor: ‘Mijn werkterrein is sterk uitgebreid sinds de nationaalsocialisten aan de macht zijn gekomen.’
Chandlers Marlowe was een cynische held, maar hij probeerde de wereld – tegen beter weten in – toch een beetje beter te maken. Kerrs Gunther is minstens zo cynisch: ‘Joden, zigeuners, roodhuiden, voor mij is het allemaal een pot nat. Ik heb geen reden om veel met hen op te hebben, maar ik heb ook geen reden om iets tegen hen te hebben.’
Maar de drager van het IJzeren Kruis tweede klasse (hij vocht in de Eerste Wereldoorlog) heeft ook zijn duistere kanten. Hij deinst er niet voor terug om speurwerk aan te nemen voor Joseph Goebbels. Ook andere nazi-kopstukken komen voorbij.
Gunther is geen nazi, maar hij is nou ook niet bepaald een goede Duitser. In het laatste deel van de trilogie, Een Duits requiem, keert hij in 1947 terug uit Russisch krijgsgevangenschap. Dat is even slikken, was hij nu wel of niet onvrijwillig bij de SS? Kerr, in 1992: ‘Hij is geen echte held, geen nobele ridder die rechtdoorzee gaat, maar daardoor wordt hij wel een driedimensionaal figuur. (…) Hij probeert in leven te blijven, dat is zijn belangrijkste doel. Gunther is een koorddanser.’
Philip Ballantyne Kerr werd in 1956 in Edinburgh geboren in een zwaar religieus gezin. Hij kwam er op jonge leeftijd al achter dat ‘Jesus and I were not going to get along’. Zijn ouders hadden in een afgesloten kastje boeken staan die de jongen niet mocht lezen. Toen hij twaalf was wist hij de boekenkast te openen en pakte hij D.H. Lawrence’s Lady Chatterley’s Lover van de plank.
Hij vond het boek – dat in 1960 in Engeland nog leidde tot een ‘obsceniteitenproces’ – heel bijzonder, al wist hij ‘niet zo goed waarom’. Het liefst zou hij het aan zijn schoolvriendjes uitlenen, maar hij was bang dat zijn vader het boek dan zou missen. Toen schreef hij zelf een erotisch getint verhaal, gebaseerd op het boek, The Duchess of the Daisies, dat hij zijn vriendjes tegen een vergoeding liet lezen. ‘My first literary success!’
Kerr werkte enige jaren als copywriter voor Saatchi & Saatchi. Als zijn collega’s naar de pub gingen, ging hij tikken. Liefst vijf ‘Martin-Amis-achtige boeken’ verdwenen ongepubliceerd in een lade, voordat hij zich aan het thrillergenre wijdde. Hij stelde zich de vraag wat Chandler had geschreven als hij in de jaren dertig in Berlijn had geleefd. Hij kende de stad goed, maar sprak nauwelijks Duits en internet bestond nog niet. Dus struinde hij bibliotheken af op zoek naar oude reisgidsen en dagboeken, om de sfeer van de vooroorlogse Duitse hoofdstad goed te kunnen treffen. ‘Als ik Gunther over de Kurfürstendamm laat lopen en ik de lezer door zijn ogen laat zien wat er in de winkels te koop is, dan moet dat kloppen.’
De drie ‘Berlijnse’ boeken werden wereldwijd goed ontvangen. Alleen de Duitsers wilden er aanvankelijk niet aan: ‘Er is daar geen interesse’, vertelde hij in 1992. ‘Ik beschrijf een periode waarover ze liever niets meer willen weten, die ze willen vergeten. Ik heb veel brieven ontvangen van Duitsers, die voor de oorlog geëmigreerd zijn. Een oude dame die in Berlijn naar school is geweest, schreef me dat alle details kloppen.’ (Vanaf 1995 verscheen de serie wel in Duitsland.)
Na voltooiing van zijn Berlijnse trilogie eindigde Kerr de reeks. ‘Er kleeft het gevaar aan van een formule. Chandler is ook te lang doorgegaan met Marlowe. Playback, zijn laatste boek, was natuurlijk niet goed.’ Boeken met titels als Het gebouw, Esau, Dark Matter en Hitler’s Peace volgden. Later volgde een aardige serie met Scott Manson, manager van een Britse voetbalclub. Als P.B. Kerr schreef hij kinderboeken.
In 2006 verscheen met The One from the Other toch weer een nieuwe ‘Gunther’. Er zouden er, tot Prussian Blue in 2017, nóg negen volgen. Ze spelen ín de oorlog, ná de oorlog, in Cuba, Argentinië, Oost-Europa en Joegoslavië, zonder chronologische volgorde, maar zitten boordevol (ex-)nazi’s. De getourmenteerde Gunther schooiert, met baantjes als hoteldetective, door het leven. De formule, waar Kerr begin jaren negentig zo bang voor was, bleek verre van sleets.
Kerr mag dood zijn, Gunther leeft nog even voort. Volgende maand verschijnt Greeks Bearing Gifts, in 2019 volgt nog Metropolis, meldt zijn uitgever.
Het overlijden van Kerr werd vrijdag bekendgemaakt door zijn vrouw, Jane Thynne, die als schrijfster ook een serie boeken schreef over een hoofdpersoon – Clara Vine – die in nazi-Duitsland leeft. Hitler en andere nazi’s zullen vaak aan de keukentafel in Wimbledon gezeten hebben.