Minsk, de hoofdstad van Wit-Rusland, ziet eruit als een typische miljoenenstad in de voormalige Sovjet-Unie. Veel grauwe, afbrokkelende woonblokken voor het proletariaat, slecht onderhouden avenues, ooit aangelegd voor militaire parades, en een plukje opgepoetste oude gebouwen in het centrum. Maar wie op het grote centrale plein van de Wit-Russische hoofdstad staat, ziet iets dat in alle andere voormalige Oostbloklanden allang is verdwenen: een enorm standbeeld van Lenin.
Dat de beeltenis van de oude ideoloog volgens een lokaal grapje draagt hij een damesjas er nog steeds staat, is geen kwestie van personeelstekort bij de Minsker gemeentewerken. Sovjet-stijl-communisme, sommigen zeggen zelfs stalinisme, is nog springlevend in Wit-Rusland. Josef Stalin heeft hier de gedaante aangenomen van Alexander Loekasjenko, inclusief borstelige snor. Andere overeenkomsten liggen er al even dik bovenop: brute onderdrukking, een centraalgeleide economie, ellenlange redevoeringen en persoonsverheerlijking. Geheel in stijl verwijst zelfs de naam van de lokale geheime dienst naar een roemrucht verleden: KGB.
Loekasjenko kwam begin jaren negentig aan de macht na min of meer democratische verkiezingen die volgden op de ineenstorting van het sovjet-rijk. Maar hij heeft sindsdien alles gedaan om een democratische herstart van zijn land onmiddellijk teniet te doen. Door gerommel met de uitslag van een referendum werd zijn ambtstermijn verlengd van vijf naar tien jaar, een termijn die dit najaar afloopt.
Alle oppositie werd in de tussentijd om zeep geholpen. Tegenstanders (journalisten, zakenmensen, hervormingsgezinden) verdwenen of kregen lange gevangenisstraffen voor gefingeerde misdaden. Loekasjenko trok on dertussen alle macht naar zich toe en het zag ernaar uit dat hij de verkiezingen die gepland staan voor 9 september opnieuw met alle gemak zou winnen; zo niet via fraude, dan wel door volledige afwezigheid van tegenstand.
Maar «vadertje», zoals hij zich in navolging van Josef Stalin graag laat noemen, heeft een lelijke klap te verwerken gehad. De afgelopen maanden heeft een groot aantal maatschappelijke organisaties en politieke partijen of wat daarvan over was zich verenigd in de politieke beweging Nieuw Wit-Rusland, die nog het best valt te vergelijken met het vroegere «Burgerforum» in de DDR. Overtuigd van de noodzaak om Loekasjenko te verslaan, heeft de beweging een kandidaat aangewezen voor de komende verkiezingen: de voormalige vakbondsman Vladimir Gontsjarik.
Maar de grote man achter de eenheid heet Vasili Leonov, voormalig minister van Landbouw in een vorig kabinet van Loekasjenko. Na twee gevangenisstraffen wegens vermeende fraude is Leonov sinds kort weer vrij man. Zich kandidaat stellen kan de populaire ex-minister niet. Een wet die Loekasjenko door het parlement drukte, verbiedt een openbaar ambt voor mensen die in de gevangenis hebben gezeten. Dus zet Leonov nu zijn volle gewicht achter Gontsjarik. Niemand maakt er echter een geheim van dat koningsmaker Leonov de drijvende kracht en het strategische brein is achter de campagne om Loekasjenko op 9 september uit het zadel te wippen.
Wit-Rusland lijkt te klein, te onbelangrijk en te onbekend in het Westen om er veel aandacht aan te besteden. Maar schijn bedriegt, want het land is van grote geopolitieke betekenis. Wit-Rusland ligt ingeklemd tussen Navo-lid Polen en Rusland. Hoewel het zichzelf graag ziet als een brug tussen Oost en West is het land in bijna alle opzichten afhankelijk van zijn grote naamgenoot in het oosten. Over het grondgebied van Wit-Rusland lopen verscheidene pijpleidingen voor olie en gas vanuit Rusland naar het Westen. De gelden die Wit-Rusland ontvangt voor het transporteren en raffineren van de Russische energiebronnen zijn onmisbaar voor het straatarme land.
Rusland, en dan met name het machtige Gazprom-concern, controleert daarmee de facto de lokale economie. Volgens economen zou Wit-Rusland binnen een maand failliet zijn zonder Russische olie. Maar het mes snijdt aan twee kanten. Op zijn beurt kan Wit-Rusland Gazprom tot de bedelstaf brengen als het de kraan voor leveranties aan het Westen dichtdraait. Deze situatie, waarin twee partijen een pistool op elkaars borst gericht houden, maakt de komende verkiezingen in Wit-Rusland extra pikant. Als een van de twee een foute beweging maakt, zijn de gevolgen voor beide fragiele economieën bijzonder groot. En het ziet ernaar uit dat Loekasjenko als eerste heeft bewogen.
Tot nu toe deden Gazprom en het Zweedse Wallenberg-concern, ook een uitbater van een Wit-Russische pijplijn, zaken met de dictator in Minsk. Maar de zittende president gedraagt zich steeds meer als een ongeleid projectiel. Loekasjenko speelt namelijk openlijk met de gedachte de pijpleidingen door zijn land na de verkiezingen te nationaliseren. Daarmee zouden de economisch zo vitale olie- en gasleveranties van Rusland direct in zijn handen komen.
Dat maakt niet alleen Gazprom nerveus; een aantal hoge functionarissen in de Wit-Russische regering maakt zich grote zorgen over een aanvaring met de machtige Russen. In het geheim hebben ze zich daarom bij de oppositie aangesloten om de belangen van Gazprom te verdedigen. Wie precies meedoen met Leonov c.s. blijft geheim, want Loekasjenko zal niet aarzelen zijn voormalige medestanders uit de weg te ruimen als hij hun verraad ontdekt. Deze mannen, die alleen onder codenamen en bij voorkeur ‘s avonds laat communiceren, kunnen wel eens de dolk in de rug van de Wit-Russische dictator zijn.
Via een contactpersoon laat een van hen weten in contact te staan met de maatschappijen die gas en olie vervoeren door Wit-Rusland. Terwijl «vadertje» zo nu en dan een oppositieleider of journalist laat oppakken of verdwijnen, wordt er in safe houses al druk gesproken over het post-Loekasjenko-tijdperk. De eerste daad zou zijn de grootste raffinaderij van het land te privatiseren. Aangewezen nieuwe bezitter van deze installatie? Uiteraard Gazprom.
Veel van de «traditionele» oppositieleden zijn zich niet bewust van het monsterverbond tussen de multinationale energiemaatschappijen en de hoge regeringsfunctionarissen. De officiële woordvoerder van de Gontsjarik-oppositie vindt een eventuele inmenging van Gazprom «zeer interessant», maar reageert verbaasd op de betrokkenheid van zittende overheidsfunctionarissen bij de campagne om Loekasjenko te wippen. Hij zegt zeer zeker niet te weten wie deze mensen zijn en wat hun (economische) belangen zijn bij de komende verkiezingen.
Gazprom is niet de enige machtige partij die Loekasjenko tegen zich in het harnas heeft gejaagd. De Russische regering, die in het kleine buurstaatje een obstakel ziet voor ongehinderde handel met het Westen, werkt gestaag aan Loekasjenko’s ontmanteling. De Russische televisie, in heel Wit-Rusland goed te ontvangen, is zeer duidelijk anti-Loekasjenko. Propaganda uit de koker van de zittende president wordt nog dezelfde dag (en op prime time in Minsk) met tegengestelde berichtgeving uit Rusland beantwoord.
Eerlijke verkiezingen zou Loekasjenko verliezen. Volgens onofficiële peilingen staat nog maar een vijfde van de bevolking achter de zelfbenoemde «vader des vaderlands». Onder druk van het Westen heeft hij midden augustus toegezegd dat er waarnemers bij de verkiezingen aanwezig mogen zijn. Maar met een indrukwekkende vertoning van stijfkoppigheid heeft Loekasjenko tegelijk aangekondigd dat hij koste wat kost president wil blijven. De afgelopen maand zijn er grote hoeveelheden elitetroepen in Minsk aangekomen om die eis kracht bij te zetten.
Ondanks de dreigende taal en het wapengekletter hoopt de oppositie op het DDR- scenario van tien jaar terug: vreedzaam, maar massaal verzet tegen het oude regime dat uitmondt in een rustige machtswisseling. In dit geval zou dat betekenen dat oppositie en ex-getrouwen van Loekasjenko de rijen sluiten om de president zonder bloedvergieten de deur te wijzen. Gazprom en andere multinationals kunnen daarbij de brood nodige financiële steun geven en helpen met de wederopbouw van de bijna failliete economie. De meeste apparatsjiks zullen dan op hun post blijven. Het nieuwe regime zal allereerst willen normaliseren, en pas later hervormen.
De grote angst is echter dat Loekasjenko zelf opteert voor een Ceausescu-strategie, met veel geweld van zijn speciale politie en een bloedbad in Minsk. De oppositie is per se geweldloos, maar ook zij kan niet uitsluiten dat het tot een spontane en zeer gewelddadige volksopstand komt als «vadertje» niet bereid is te vertrekken. In dat geval, en als Loekasjenko uiteindelijk toch het veld ruimt, zal de huidige regering worden vervangen door nieuwlichters die weinig respect zullen hebben voor afspraken van leden van het oude regime. Wellicht is dat de beste kans voor Wit-Rusland om met een schone lei te beginnen.
Vasili Leonov wordt gezien als het brein achter de verenigde oppositie tegen Loekasjenko. In gezelschap van zijn chauffeur annex lijfwacht stond hij De Groene Amsterdammer te woord op een veilige plek in Minsk. Naar later bleek, werd op dat moment zijn kantoor overhoop gehaald door de geheime dienst van Wit-Rusland. Oppositiekandidaat Gontsjarik kon nog net op tijd wegkomen.
Mijnheer Leonov, u staat tegenover een formidabele opponent. Hoe wilt u hem zonder wapens en geweld verslaan?
Leonov: «In de brede coalitie die we hebben opgericht houdt mijn beweging zich bezig met zwarte propaganda. Ons doel is aan het Wit-Russische electoraat te laten zien wie Loekasjenko eigenlijk is. Een methode is het laten uitlekken van vertrouwelijke regeringsdocumenten naar onafhankelijke media hier of in Rusland. Zo hebben we kunnen aantonen dat de huidige regering doodseskaders heeft opgericht. Toen de Russische televisie dit bericht overnam, wist meteen zeventig procent van de bevolking ervan. Maar Loekasjenko heeft ook zijn eigen propaganda. De staatsmedia proberen angst te zaaien onder de bevolking. Op televisie refereert Loekasjenko constant aan Joegoslavië. Hij hamert er bij de mensen in dat ze zullen worden gebombardeerd.»
Wat is de rol van Rusland in de verkiezingen?
«Rusland speelt een belangrijke rol. Als Loekasjenko de verkiezingen door fraude naar zich toetrekt, verwachten we dat de Russen hem niet erkennen en de geldkraan naar Wit-Rusland dichtdraaien. Loekasjenko kan nog geen maand overleven zonder de hulp van Rusland.»
Waarom zou Rusland dat doen?
«Omdat het lid wil worden van de G7 zodat het de G8 wordt. Zolang er een dictator in hun achtertuin zit, kunnen de Russen dat wel vergeten.»
Bent u niet bang dat deze verkiezingen in een bloedbad zullen eindigen en dat u bij de slachtoffers zult horen?
«Ik weet uit betrouwbare bron dat er al een cel voor me klaar is gemaakt. Maar omdat ik bekend ben, durven ze me nog niet te arresteren. Loekasjenko is een kat in het nauw. Daarom zullen we een generaal pardon voor hem aankondigen. Als hij kan bewijzen dat het bevel om politieke opponenten uit de weg te ruimen niet van hem kwam, dan zullen we hem niet vervolgen.»
Wat mogen we verwachten van de brede coalitie als die wint?
«We zullen allereerst de pers volledige vrijheid geven. Een land hoort maximaal één staatskrant te hebben, dus we zullen de rest naar de markt brengen. Alle instanties die nu worden gebruikt om het volk te onderdrukken, zullen we grondig hervormen.»
En in economisch opzicht?
«Ik ben persoonlijk erg gecharmeerd van het Tsjechische model. Wist u dat Tsjechië en Wit-Rusland in 1991 even rijk waren? Sindsdien zijn wij stil blijven staan, maar de Tsjechen hebben laten zien wat de mogelijkheden zijn. We moeten wel voorzichtig zijn met te wilde privatisering. Misschien is het verstandig als de staat de economie voor een groot gedeelte blijft controleren totdat de omstandigheden iets normaler zijn.»
Moeten de uitbaters van de pijplijnen bang zijn voor de nieuwe regering?
«Een interessante eigenschap van pijplijnen is dat ze twee kanten op gaan. Dus het is in ons belang én in het belang van de Russen dat er niets met de pijplijnen gebeurt. We zullen onze belangen verdedigen, maar niet vijandig zijn tegenover economische partners.»