Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie is ‘Koude Oorlog’ een leeg begrip op zoek naar nieuwe invulling. En dus, zodra twee landen de wereld dreigen mee te slepen in een onderling conflict, is een ‘nieuwe Koude Oorlog’ gauw gemunt. Oplopende spanningen tussen Iran en Saoedi-Arabië en het geopolitieke getouwtrek tussen China en de Verenigde Staten waren tot voor kort de voornaamste kandidaten voor het mondiale conflict van de 21ste eeuw. Weinigen verwachtten dat de nieuwe Koude Oorlog verdraaid veel zou lijken op de oude, met dezelfde spelers die zich plotseling lijnrecht tegenover elkaar bevinden.
Toch ging zondag 2 maart een foto de wereld rond van Barack Obama die in vrijetijdskleding een telefoongesprek voert vanuit de Oval Office. Aan zijn houding is te zien dat het menens is: een hand in de zij, de hoorn stevig omklemd, wijdbeens. Vladimir Poetin spreekt aan de andere kant van de lijn. Twee dagen daarvoor had de Russische president toestemming gevraagd aan het parlement om militair in te grijpen in Oekraïne. Vervolgens trokken Russische militairen de Krim op, werden de Oekraïense troepen ontwapend en werden bases, havens en andere strategische plekken ingenomen. Tijdens het telefoongesprek, dat anderhalf uur duurde, waarschuwde Obama dat Rusland de soevereiniteit van Oekraïne niet moest schenden. Een dag later was de overname van de Krim door Rusland een feit. De schaamlap die de invasie moest legitimeren was de bescherming van het etnisch-Russische deel van de bevolking op de Krim (zestig procent van de twee miljoen zielen daar).
Een Rusland dat militair buiten zijn grenzen treedt, verhitte telefoongesprekken tussen de presidenten van Rusland en de VS, terwijl Europa aarzelt over hoe het Rusland tegemoet moet treden: het lijkt in veel opzichten op de wereld van de ‘echte’ Koude Oorlog. ‘Het is overduidelijk dat Rusland de post-1991-verhoudingen probeert om te draaien’, zegt Edward Lucas in een telefoongesprek. ‘De machtsbalans zoals die is ontstaan na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie wordt door Poetin gezien als hoogst oneerlijk.’
Lucas is redacteur energievraagstukken van The Economist. Hij was jarenlang Oost-Europa-correspondent voor dat blad en stond van 1998 tot 2002 aan het hoofd van hun bureau in Rusland. ‘Poetin heeft een verhaal dat Rusland wordt belazerd door het Westen, dat zich via de Navo en de EU uitbreidt. Het is klinkklare onzin, maar hij gelooft zijn eigen propaganda’, zegt hij.
In 2008 publiceerde Lucas het boek The New Cold War waarin hij weinig hoop heeft op goede betrekkingen met Rusland. Hij beschrijft Rusland als een land gerund door halve bandieten voor wie macht en geld de maat van alle dingen zijn. De rechtsorde in het land is een aanfluiting. Het Westen speelt in zijn analyse de rol van de sullige toeschouwer. Europa (en dan vooral: Londen) zet de deur maar wat graag open voor Russisch geld, hoe dubieus de herkomst ook is. Ondertussen groeit de greep van Rusland op de energievoorziening van de Europese landen.
‘Energiepolitiek, in plaats van militaire macht, is het voornaamste instrument waarmee Rusland de wereld nu probeert te bespelen’, stelt Lucas. Gas- en oliecontracten worden gebruikt om West-Europese landen mee onder druk te zetten en voormalige sovjetstaten mee af te persen. De reacties op het huidige Krim-conflict laten zien hoe effectief dat wapen is. Terwijl Obama alle militaire betrekkingen met Rusland heeft opgeschort en het land uit de G8 wil gooien, is Europa terughoudend uit angst dat plotselinge stijging van de energiekosten de opkrabbelende Europese economie flink zou kunnen schaden. De Europese ministers van Buitenlandse Zaken kwamen in de eerste ronde niet verder dan het opschorten van gesprekken over een losser visumregime voor Rusland.
Een zwaktebod, volgens Lucas. ‘De ijdele hoop van het Westen is dat openlijk een beetje druk uitoefenen en achter de schermen verder op Poetin inpraten genoeg is om hem te laten inbinden.’ Er zitten wat hem betreft heel wat betere dingen in de gereedschapskist. ‘De EU kan de Schengen-visa weigeren of intrekken van alle functionarissen die ook maar enigszins verband houden met de crackdown in Oekraïne. Dat kost weinig en geeft een sterk signaal aan Rusland. De EU kan een onderzoek instellen naar het witwassen van Russisch geld in de Europese financiële sector. Het kan Gazprom een claim aandoen voor het manipuleren van de markt. Op de langere termijn moet Europa meer eigen gascentrales bouwen en meer schaliegas winnen, zodat het beter bestand is tegen Russische druk. Ik zou willen dat daar nu eens vaart mee wordt gemaakt.’
In zijn boek toont Edward Lucas aan over een scherpe radar te beschikken voor het ideologische binnenleven van het Rusland onder Poetin. ‘Wie denkt dat Rusland een vorm van negentiende-eeuwse machtspolitiek bedrijft, zit ernaast’, schrijft hij in The New Cold War. Rusland wordt volgens hem gedreven door ‘de expliciete afwijzing van westerse waarden zoals politieke vrijheid, rechtsorde, scheiding der machten, een vrije pers en individuele rechten’. Het dwarszitten van buurlanden die ooit veilig binnen de grenzen van de Sovjet-Unie vielen hoort daarbij. Relatief succesvolle democratieën, zoals Georgië en Oekraïne, worden volgens Lucas al snel gezien als het tarten van Ruslands autoritaire kapitalisme.
The New Cold War bleek scherp getimed. Het boek verscheen vlak voor de korte oorlog tussen Georgië en Rusland in 2008, waarbij het lot van de deelrepublieken Zuid-Ossetië en Abchazië de inzet was. Het was Rusland dat destijds bij monde van toenmalig president Medvedev de wereld liet weten ‘niet bang te zijn voor een nieuwe Koude Oorlog’; hij waarschuwde de Navo in één adem vooral weg te blijven uit de Zwarte Zee. Het leverde Lucas de titel op voor zijn boek, het Westen leerde ervan dat Rusland zichzelf het recht voorbehoudt ‘zijn’ burgers desnoods militair te beschermen, zelfs al bevinden ze zich buiten de landsgrens.
Aan die nieuwe Koude Oorlog is nu een episode toegevoegd. Het is een scenario dat al terug te vinden was in Lucas’ boek: Rusland dat dreigt Oekraïne in tweeën te scheuren als het land te veel naar de Navo lonkt, grote delen van de bevolking op de Krim die graag onder Ruslands paraplu schuilen en Europese landen die schipperen tussen Oekraïne steunen en de Russen te vriend houden. Over de Krim schreef Lucas dat ‘Rusland onrust stookt in een regio waar een aantal potentieel explosieve elementen samenkomen. Sebastopol is een marinebolwerk dat de Russen net zo aan het hart gaat als Portsmouth de Engelsen of Pearl Harbor de Amerikanen. Onder de bevolking bevinden zich veel ultra-loyale Russen, met een Russisch paspoort, die zich op geen enkele manier met Oekraïne verbonden voelen.’ Lucas telde daar toenemend islamisme onder de gemarginaliseerde Krim-Tataren bij op; een ingrijpen op de Krim in naam van Russische belangen was een reëel scenario.
Wat Lucas nu verbaast, is de timing van de inval. ‘Het zou rationeel zijn geweest als Poetin had afgewacht totdat de nieuwe autoriteiten van Oekraïne er een puinhoop van zouden maken. Deze strategie werkte prima na de Oranjerevolutie van 2004-2005 die Joelia Timosjenko in het zadel hielp. Deze democratische revolutie was ook een vernedering voor Poetin. Maar vervolgens verloor het Westen interesse in Oekraïne en draaide het bewind van Timosjenko uit op een mislukking. En dus koos de bevolking in 2010 uit wanhoop voor de pro-Russische Janoekovitsj. Ik had verwacht dat Poetin nu ook meer afwachtend zou zijn.’ >
Lucas concludeert dat Rusland in een eigengemaakte fuik is gezwommen. ‘Het is overduidelijk dat Rusland de westerse oriëntatie van Oekraïne probeert te frustreren. Poetin heeft een conflict gecreëerd dat in feite kunstmatig is. Hij had Oekraïne gewoon een handelsverdrag met de EU kunnen laten sluiten en moeten benadrukken dat de betrekkingen tussen Rusland en Oekraïne besproken moesten worden. In plaats daarvan zette hij druk op Janoekovitsj om zich van de EU af te wenden en de protesten neer te slaan. Het gevaar van zo’n gecreëerd conflict is dat er geen uitweg is. Het gevolg was meer protest en bloedvergieten en het uiteenspatten van het regime van Janoekovitsj. Voor Poetin was dit vernederend. En dus moest hij iets doen om te laten zien dat zijn Oekraïne-plan geen complete mislukking was.’
Het gevaar bestaat volgens Lucas dat deze manoeuvre in het gezicht van Rusland ontploft: ‘Er zijn delen van Rusland die een sterkere claim op onafhankelijkheid van Rusland hebben dan de Krim heeft om zich van Oekraïne af te scheiden. Rusland toont twee gezichten: als het gaat om bijvoorbeeld de noordelijke Kaukasus of Syrië hamert het op de onschendbaarheid van nationale soevereiniteit en de illegitimiteit van buitenlandse interventie. Maar als het om Oekraïne gaat, doet Rusland diametraal het tegenovergestelde. Dat is moeilijk vol te houden.’
Er zit een element van toevalligheid aan het toebehoren van de Krim aan Oekraïne. Het schiereiland was onderdeel van zowel het Griekse als het Romeinse Rijk. Het werd onder de voet gelopen door de Goten, het Byzantijnse Rijk, de Mongolen en velen anderen. Vanaf 1400 was de Krim een apart kanaat dat onder auspiciën van het Ottomaanse Rijk een epicentrum van slavenhandel was. Rusland annexeerde de regio in 1783. Halverwege de negentiende eeuw verloor Rusland de Krim aan een Brits-Frans-Ottomaanse coalitie, een conflict dat de historicus Orlando Figes in The Crimean War beschrijft als ‘het oudste voorbeeld van een moderne oorlog’.
Figes presenteerde de Krimoorlog als een conflict tussen twee ideologieën: Brits liberalisme versus Russisch absolutisme. De vrijheidsminnende Britten (en Fransen) verafschuwden Ruslands despotisme en het geweld waarmee Rusland liberale revoluties in hedendaags Polen en Hongarije neersloeg. Volgens Figes beschouwde het Britse volk de oorlog tegen de Russen als een verdediging van ‘Britse waarden’ zoals ‘vrijheid, beschaving en vrije handel’. Kloppend of niet, het is een kader dat naadloos op het huidige Krim-conflict past. Met één uitzondering: juist vanwege het veiligstellen van de eigen financiële sector wil het Verenigd Koninkrijk niet aan maatregelen die Rusland te veel tegen de haren in strijken.
Na een kort bestaan als onafhankelijke republiek in de nasleep van de Oktoberrevolutie werd de Krim in 1921 als aparte republiek ingelijfd door de Sovjet-Unie. En toen, in 1954, gebeurde er iets opmerkelijks. Nikita Chroesjtsjov droeg de macht over de Krim over aan de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek. Over waarom dit gebeurde, wordt door historici nog druk gespeculeerd. Volgens sommigen was het een cadeautje voor de bevolking van Oekraïne, die zwaar had geleden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een andere verklaring is bevolkingspolitiek. Na de Tweede Wereldoorlog werden de ruim driehonderdduizend Krim-Tataren door Stalin gedeporteerd, omdat sommigen hadden gecollaboreerd met de nazi’s. Het ontvolkte schiereiland moest nieuwe bewoners krijgen en de boerenbevolking van Oekraïne was een geschikte kandidaat.
Met de hamer en sikkel nog vrolijk wapperend boven het Kremlin maakte het destijds weinig uit. De overdracht van de Krim was vooral een administratieve verschuiving. Maar met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie bevond deze strategisch en emotioneel belangrijke regio zich ineens buiten het Russische territorium. De haven in Sebastopol, die nu net als in voorgaande eeuwen een belangrijk deel van Ruslands oorlogsvloot herbergt, moest ineens gehuurd worden. Het contract werd onder president Janoekovitsj nog verlengd tot 2042, in ruil voor korting op Russisch gas.
Het strategisch belang van de Krim werd de afgelopen dagen aangevoerd als reden waarom Poetin steviger greep op de regio probeert te krijgen. Maar volgens Edward Lucas is dit element van ondergeschikt belang. ‘Rusland heeft op de Krim al alles wat het wil hebben’, zegt hij. ‘Er is geen sprake van een rivaliserende militaire aanwezigheid daar. Als Oekraïne nu lid zou zijn van de Navo, of dreigde dat te worden, was het anders. Maar daarvan is geen sprake.’
Toch is Oekraïne meer dan een speelbal op de golven die Rusland creëert. Het land heeft volgens Lucas ruimte om zich te verzetten tegen Russische inmenging: ‘Het zou het verstandigst zijn om de havenlicentie alsnog op te zeggen, zodat de Russen er in ieder geval officieel weg moeten in 2017, en gewoon de marktprijs voor het gas te betalen. En het land kan in gebreke blijven bij het betalen van de gasrekening. Dat zou de Russische energiebedrijven en banken veel geld kosten. De Russische economie is kwetsbaar. De roebel was al aan het kelderen voordat dit allemaal begon en beleggers nemen verliezen op hun aandelen Gazprom. Er is kortom nog genoeg ruimte voor economische instrumenten alvorens aan militaire escalatie te denken.’
Militaire escalatie, het is de gevreesde volgende episode in het Krim-conflict. Poetin zegt zich het recht voor te behouden om met geweld in te grijpen op de Krim. Europa en de VS houden zich kalm. ‘Tenzij de Russen ineens Lviv in het westen van Oekraïne zouden belegeren en er een miljoen vluchtelingen de grens zouden oversteken’, aldus Lucas. ‘Daarom is er de noodzaak om Rusland nu te stoppen. We hebben te maken met een crimineel regime dat misbruik maakt van de zwakte van Europa en het sovjetimperium probeert te herstellen. Dat is een enorm veiligheidsrisico. Bedenk wat er gebeurt als dit scenario zich herhaalt in de Baltische staten. In Estland, Letland en Litouwen wonen ook veel etnische Russen. De Navo is wél verplicht om díe landen te verdedigen. Ik ga liever dit conflict aan op onze voorwaarden dan het volgende op die van Rusland.’
Beeld: (1) Bakhchisaraj, 3 maart (Oleksandr Polegenko/Ukrafoto/Polaris/HH). (2) Bakhchisaraj, 25 kilometer ten westen van Simferopol, de hoofdstad van de Krim, 3 maart. Gewapende Russische commando’s omsingelen een Oekraïense legerbasis (Jerome Sessini/Magnum/HH).