‘In de wens om Poetin te bestrijden ligt altijd het risico besloten de eigen samenleving te “poetiniseren”’, waarschuwde de Britse Rusland-kenner Edward Lucas in de lente van 2019. In een zaaltje in Vilnius waren militairen, Oost-Europese politici, navo-vertegenwoordigers en academici bij elkaar gekomen om te spreken over het gevaar van hybride oorlogsvoering. Hoe weer je een open samenleving tegen propaganda die haar wil ontwrichten? Baltische staten liepen voorop in die strijd door Russische kanalen offline te halen en samenwerkingen op te zetten tussen journalisten en het leger. Landen als Nederland vonden ingrijpen in het publieke debat vooral een gevaarlijke autocratische neiging.
Nu ontwrichten aan de Oekraïense oostgrens is verruild voor verwoesten lijkt dat jarenlange debat beslecht. Deze maand blokkeerde de Europese Commissie de Russische propagandazenders RT (Russia Today) en Sputnik. Internetproviders moeten hun websites uit de lucht halen. Natuurlijk, sinds de inval van autocraat Poetin moet de liberale wereldorde plots verdedigd worden. Maar mag je daarbij kernwaarden opofferen? En is het überhaupt nodig? Vladimir Poetin heeft in de afgelopen weken weliswaar met nietsontziende agressie land veroverd in Oekraïne, maar lijkt juist de informatieoorlog te verliezen, schrijft Raymond van den Boogaard.
Het gebrek aan verontwaardiging over hoe voor een heel continent zenders en websites offline worden gehaald is opvallend. Het altijd dappere Freedom – voorheen XS4All – protesteerde nog door in de Volkskrant te zeggen dat je desinformatie niet met censuur moet willen bestrijden. Verder was het stil.
Terwijl propagandazenders in heel Europa op zwart gingen, woedde in de Tweede Kamer een gesprek over wanneer het geluid van de inspreekmicrofoons van volksvertegenwoordigers mag worden weggedraaid. Een gesprek over ‘omgangsvormen’ in het parlement stond al langer gepland, maar doordat het nu plaatsvond hing er een schaduw van verwoestende oorlog overheen. ‘Terwijl de energierekening door het dak gaat en er een bloedige oorlog woedt in Oekraïne hebben wij een hele middag ingeruimd (…) om over onszelf te praten’, zei Renske Leijten. ‘De SP-fractie vindt dat gênant.’
De gedachte dat een democratie functioneert zonder af en toe een gesprek te voeren over het functioneren daarvan is ronduit naïef. Sterker nog, wie de staat van de democratie wil begrijpen moet juist kijken naar hoe die tot uiting komt in rituelen, schrijft politiek historicus Carla Hoetink in Macht der gewoonte. Daarin beschrijft ze op gedetailleerde wijze hoe de strijd over hoe je te gedragen in de nationale debathal er een van alle tijden is. Juist een document met de ogenschijnlijk saaie naam ‘Reglement van Orde’ (de vergaderregels van de Kamer) is een lens om politieke strijd over wat democratie is én de staat daarvan te begrijpen.
In een tijd waarin sommige fracties openlijk flirten met Poetin, zijn oorlogsgeweld relativeren en hem een ‘vriend’ noemen terwijl zij collega’s voor tribunalen dagen, is een gesprek over wat toelaatbaar is hoognodig. De Kamer was het er al snel over eens dat voorzitter Vera Bergkamp harder moet ingrijpen, maar hoe precies en waar de grens lag bleef vaag. Ze vertrouwen erop dat zij zelf navigeert in een ‘grijs gebied’. Terwijl Kamerleden hun voorzitter dat moeras insturen, rest hunzelf de taak om censuur voor te zijn en een strategie te kiezen waarbij onzin wordt gepareerd met inhoud.
Caroline van der Plas (bbb) gaf daartoe een aanzet toen Gideon van Meijeren (FvD) na urenlange absentie de Kamer in was gesneld om zich te beklagen over censuur. Hij noemde de debatten in de Kamer ‘zinloos’ en het werk van andere parlementariërs een toneelstukje. Van der Plas hoorde hem geduldig aan, interrumpeerde en viel hem aan op zijn stelselmatige afwezigheid en het onvermogen van zijn fractie om inhoudelijk iets bij te dragen in de belangrijkste vergaderzaal van het land.
Het was een vorm van beschaafd én doelmatig verzet, een blijk van liberaal zelfvertrouwen en daarmee een alternatief voor censuur. Als taal en informatie in grimmige tijden ertoe doen, laat taal dan ook het wapen zijn. En het op zwart draaien een allerlaatste reddingsboei.