Piotr Błaszczyk is boos. Al vijf jaar probeert hij vergeefs zijn recht te halen, vertelt hij. ‘De politie zegt dat ik inhaalde op een plek waar dat niet mocht,
maar dat is niet waar. Ik hield me aan de regels.’ De politie gebruikt volgens hem een vervalste foto als bewijs. ‘Het OM en de rechtbank stapelen fout op fout en je recht krijg je niet.’ Meneer Błaszczyk is niet de enige die zich het slachtoffer voelt van gerechtelijke dwalingen. Op het plein voor het Hooggerechtshof in Warschau staat een groep burgers die hun grieven jegens ‘de kaste’ van rechters luidkeels kenbaar maken.
Een politiecordon houdt het groepje gescheiden van duizenden andere boze burgers die juist gekomen zijn om rechters een hart onder de riem te steken. ‘Vrije rechtbanken’, scandeert de menigte die zwaait met Poolse en EU-vlaggen; Brussel moet ingrijpen om de Poolse rechtsstaat en democratie te redden. ‘Vrije rechtbanken? Laat me niet lachen’, schampert meneer Błaszczyk bij het horen van de leuze van de tegenpartij. Hij heeft zijn eigen Europese vlag, aangepast aan zijn kijk op de EU: twee sterren zijn veranderd in davidsterren, één heeft de regenboogkleuren van de homobeweging en de andere is rood: symbool van het communisme.
Het Europa van linkse rakkers mag Polen niet de les lezen, vindt ook Jadwiga Pomaszewska. Ook zij is gekomen om de regering te steunen. Wat de Poolse regering doet is juist heel democratisch, legt ze uit. ‘Het parlement moet rechters kiezen, want het parlement wordt door het volk gekozen. Dat is waar het allemaal om gaat.’
Daarmee legt deze bejaarde dame uit Warschau de vinger op de zere plek. Als politici rechters controleren, is het gedaan met de scheiding der machten en dus met de democratie, zo valt in elk handboekje staatsinrichting te lezen. Die kant gaat het uit onder de regeringspartij die, nomen est omen, luistert naar de naam Recht en Rechtvaardigheid (PiS).
Centraal in het huidige conflict staat de Raad voor de rechtspraak, het orgaan dat rechters benoemt. De meeste leden van de Raad werden aangewezen door rechters. PiS heeft dat veranderd. De Raad voor de rechtspraak die in 2018 aantrad werd door parlementariërs van PiS in plaats van door rechters benoemd. De nieuwe Raad benoemde op zijn beurt een ‘disciplinekamer’. Deze vervolgt rechters die kritisch zijn over de ‘hervormingen’ van PiS. Daarbij wordt de disciplinekamer bijgestaan door de voorzitters van rechtbanken. Deze zijn allemaal vervangen door de PiS-regering op basis van een door PiS aangenomen wet. Volgens critici zijn deze wetten stuk voor stuk in strijd met de grondwet. Maar wie bepaalt dat? Het Constitutionele Hof. Echter, PiS nam al vier jaar geleden het Constitutionele Hof over met wetten die – het mag niet verbazen – volgens critici in strijd waren met de grondwet. En zo is de cirkel rond.
De Europese Commissie wil voorkomen dat het net zich verder sluit rondom de Poolse democratie. Maar de Poolse regering streeft naar eigen inzicht juist naar méér democratie. De redenatie is in grote lijnen als volgt: Polen is een soeverein land waar ‘de soeverein’, het volk, beslist. Dat volk is niet tevreden over zijn rechters – meneer Błaszczyk en mevrouw Pomaszewska staan niet voor niets in de kou te demonstreren – en dus heeft PiS de procedures veranderd. Daar is het volk wel tevreden over, want afgelopen najaar won PiS opnieuw de verkiezingen (43 procent van de stemmen, 51 procent van de zetels). Warschau laat zich dus niet de les lezen door Europese instituties zonder democratisch mandaat, zoals het Europees Hof in Luxemburg en de Europese Commissie in Brussel.
‘Het Europees Hof breekt de regels, niet de Poolse regering’, zegt Piotr Semka stellig. ‘Het Hof velt vonnissen over zaken die het domein zijn van de lidstaten.’ Semka is een bekend commentator in de pro-regeringsmedia. In deze kringen twijfelt niemand eraan dat het Hof in Luxemburg in november zijn boekje te buiten is gegaan door een oordeel uit te spreken over de vraag of rechters in Polen wel onafhankelijk zijn van de politiek. Dat oordeel luidde als volgt: lidstaten mogen zelf weten hoe ze hun rechterlijke macht organiseren, maar ze moeten aan minimale eisen voldoen om de onafhankelijkheid van hun rechters te garanderen. De Europese rechters lieten het toetsen over aan hun collega’s van het Poolse Hooggerechtshof, die al vlot met hun oordeel kwamen: rechters die volgens de PiS-methode zijn benoemd, zijn niet onafhankelijk van de politiek en dus geen rechters volgens Europese standaarden. PiS reageerde onmiddellijk met de eerdergenoemde ‘muilkorfwet’: iedere rechter die de status van een andere rechter in twijfel trekt wordt gestraft met boetes, degradatie, of zelfs ontslag. Toen was de Europese Commissie weer aan zet. Deze eist voor het Hof in Luxemburg dat Polen wordt gestraft wegens obstructie van de Europese rechtsgang.
Het juridische steekspel wordt steeds ingewikkelder, maar volgens Semka is de achterliggende logica heel simpel: ‘Toen het communisme viel in 1989, verdeelden oud-communisten en liberalen alle instituties. Er was geen plaats voor identitair rechts.’ PiS doet dus niets anders dan het evenwicht herstellen: rechters benoemen die niet liberaal zijn, legt hij uit in hotel Sobieski, vernoemd naar de Poolse koning die ooit een Turkse invasie van Europa tegenhield. Europa is in de greep van linkse en liberale krachten, meent de rechtse publicist. ‘Alles wat buiten die liberale consensus valt wordt gezien als bedreiging en moet dus worden bestreden.’
Hij verwijt de Commissie partijdigheid, maar wordt pas echt boos als het idee ter sprake komt om Europese subsidies te koppelen aan het respecteren van de rechtsstaat. ‘Dat is chantage’, zegt hij met luide stem. ‘De Unie gedraagt zich als een man die tegen zijn vrouw zegt: jij moet mijn schoenveters strikken, want anders krijg je geen geld meer om te eten.’
De regering in Warschau buigt niet voor wat zij ziet als chantage. Zeker niet in de aanloop naar de presidentsverkiezingen. PiS behaalde afgelopen najaar niet genoeg parlementszetels om een presidentieel veto weg te stemmen en dus moet de zittende, pro-PiS-president Andrzej Duda koste wat het kost worden herkozen. De partijstrategen concludeerden dat Duda vooral het extreem-rechtse, anti-EU-electoraat moet paaien dat de afgelopen jaren fors is gegroeid. Zo fors dat hun partij, de Confederatie, het tot in het parlement schopte. Tot deze groep richt Duda zich met uitspraken als: ‘Wij laten ons niet in vreemde talen voorschrijven welke staatsvorm wij hier in Polen moeten hebben.’ Vorige week tekende hij de ‘muilkorfwet’, die rechters feitelijk verbiedt het vonnis van het Europees Hof en Hooggerechtshof uit te voeren. Een historisch moment; voor het eerst zegt een lidstaat openlijk het Europese rechtssysteem de wacht aan.
In Polen zelf dreigt een juridische chaos. Als rechters die onder PiS zijn benoemd geen rechters zijn, kunnen al hun vonnissen in de toekomst immers ongeldig blijken. ‘We beginnen het te merken’, zegt de Nederlandse advocaat Remco van der Kroft op zijn kantoor in hartje Warschau. Zijn kantoor heeft een zaak lopen waarbij een van de rechters is benoemd volgens de procedures die PiS heeft ingevoerd en dus – in het licht van de Europese normen – geen rechter is. ‘Wat moeten we nu doen? Wraking vragen van deze rechter? Je kunt je klant wel op kosten blijven jagen, maar als uiteindelijk de uitspraak toch niet geldig is, waar zijn we dan mee bezig?’
De Poolse chaos begint door te sijpelen in het Europese rechtssysteem, zegt hij. Rechtbanken elders in de EU hebben al meerdere keren geweigerd verdachten van misdrijven over te leveren aan Polen. ‘Nu speelt het bij de boeven, het wachten is op civiele zaken’, aldus de Nederlandse advocaat. Hij geeft een voorbeeld: ‘Je krijgt in Nederland een vonnis op je dak waarin staat dat je duizend euro aan een Pools bedrijf moet betalen.’ Een advocaat kan nu tenuitvoerlegging van dat Poolse vonnis proberen te stoppen, zeker bij bedrijven waarvan je kunt aantonen dat ze dicht bij de Poolse overheid staan. Een ander voorbeeld is het familierecht. ‘Poolse rechters zijn tegenwoordig behoorlijk nationalistisch als het gaat om familiezaken. Dus als jij als Poolse vrouw je kind ontvoert uit Nederland, is de kans groot dat je daarmee wegkomt hier in Polen. Dat is typisch zo’n geval waarvan je straks in Nederland kunt zeggen: dat vonnis erkennen we niet.’
De chaos groeit zolang de strijd om de Poolse gerechten niet is gestreden. En dat is hij voorlopig niet. PiS probeerde twee jaar geleden het Hooggerechtshof onder controle te krijgen door oudere rechters, onder wie voorzitter Malgorzata Gersdorf, met vervroegd pensioen te sturen. Het EU-Hof stak daar een stokje voor. ‘Tot nu toe houdt het Hooggerechtshof dapper stand, zoals het dorpje van Asterix tegen de Romeinen’, grapt Van der Kroft.
Maar hoelang nog? Dit voorjaar loopt de ambtstermijn van opperrechter Gersdorf af. Volgens de ‘muilkorfwet’ gelden er nieuwe regels voor het verkiezen van haar opvolger. Regels om ervoor te zorgen dat een PiS-kandidaat het voor het zeggen krijgt. Verdere escalatie is onvermijdelijk. Ondertussen smeedt Brussel plannen om de Poolse anarchie te stoppen, waarbij financiële sancties steeds waarschijnlijker worden. Maar dat mes snijdt aan twee kanten, waarschuwt de advocaat: ‘Want als de Poolse boer straks zijn subsidie niet krijgt, wie geeft hij dan de schuld? De regering of de EU?’ Jan met de pet kan het juridische geharrewar niet meer volgen. ‘Dan is het alleen nog een kwestie wie de beste pr heeft.’
Als de EU bij dat zwartepieten aan het kortste eind trekt, komt het EU-lidmaatschap van Polen op de tocht te staan. ‘De PiS leidt Polen de Unie uit. Ze verwoesten de rechtspraak zodat ze straffeloos kunnen stelen en ze jutten Polen tegen elkaar op’, zo waarschuwde Donald Tusk in een tweet. De Poolse oud-premier en voormalig voorzitter van de Europese Raad is niet de enige die het P-woord in de mond neemt: Polexit, al geeft hij de voorkeur aan het onvertaalbare Wypierpol, wat zoveel betekent als: ‘rot maar op Polen’. Want wie wil er nog omgaan met een land dat met iedereen ruzie maakt en Europese spelregels en grondbeginselen aan zijn laars lapt? ‘We lopen niet het risico van een Polexit in de zin van een Brexit’, lichtte Tusk zijn ‘Wypierpol’ toe, maar wel het risico van een kern-Europa zonder Polen. ‘Wij belanden dan in de politieke periferie. Daar is geen formeel verdrag of referendum voor nodig.’
Anna Materska-Sosnowska gelooft niet dat het tot een Europa van twee snelheden komt, zoals Tusk het schetst. Volgens de politicologe is juist een Brits scenario op termijn het grootste gevaar. ‘PiS geeft gewoon de oppositie de schuld en verraders in de EU’, voorspelt ze bij de Warschause Stichting Batory. Het is even pauze tijdens een conferentie gewijd aan het groeiende rechts-populisme. De crème de la crème van liberaal-intellectueel Polen gaat aan de koffie. De stemming is bedrukt. ‘PiS heeft een ander verhaal ontwikkeld over de EU. Geen simpele verwesterlijking, maar: West-Europa kampt zelf met grote problemen en dus laten wij ons de wet niet meer voorschrijven door het Westen.’
Daar hoort anti-EU-retoriek bij. Vooralsnog doen PiS-politici dat gedoseerd, want de EU is populair. Dat is niet vreemd; Polen is veruit de grootste ontvanger van EU-subsidies en de Poolse economie heeft een indrukwekkende groei doorgemaakt sinds het land in 2004 lid werd van de Unie. Maar de pro-Europese stemming kan omslaan, meent Materska-Sosnowska, als politici doorgaan de EU als vijand af te schilderen. Net als de Britse Conservatieven indertijd, willen volgens haar ook de Poolse nationalisten niet echt uit de EU stappen, maar spelen ze met vuur. Anti-Europees sentiment is als een geest in de fles. ‘PiS stookt het vuurtje op, maar heeft geen controle over het verdere verloop. Net als in Groot-Brittannië waar het er ook vijftien à twintig jaar lang zo aan toe ging.’
Zolang er geen overtuigende sancties uit Brussel komen, zal PiS gewoon doorgaan met stoken, meent ze. ‘Het is net als met tieners, als er geen grenzen worden gesteld, blijven ze proberen hoever ze kunnen gaan.’ Het lichtende voorbeeld voor PiS is de Hongaarse premier Viktor Orbán die al verder is op het pad richting ‘niet-liberale’ democratie. ‘Ze proberen alle controlemechanismes in het democratische systeem uit te schakelen: het Constitutionele Hof, rechtbanken, ngo’s, media.’ En daar gaan ze mee door zolang niemand ze stopt. ‘Het is ook wel een beetje een nationaal karaktertrekje om te kijken hoever we kunnen gaan’, aldus Materska-Sosnowska. ‘Polen hebben iets opstandigs. Hoe meer iemand probeert ons te muilkorven, hoe opstandiger we worden.’
Een lidstaat met een ingewikkelde handleiding dus. Frans Timmermans, die als Eurocommissaris de laatste jaren de Poolse klus moest klaren, veegde Warschau publiekelijk de mantel uit. Dat werkte niet. Materska-Sosnowska schetst de redenering van de PiS-regering: ‘Ze smijten ons er toch niet uit. Ze geven het vanzelf op, want ze hebben belangrijker dingen aan hun hoofd. We moeten het uitzingen tot deze Commissie weg is. Die Jourová is niet zo’n kwaaie.’
Vĕra Jourová is de opvolgster van Timmermans. De Tsjechische oogt als een grijze muis en lijkt het tegendeel van de flamboyante Limburger. Maar schijn bedriegt. Ooit belandde ze zelf in de cel nadat ze was beschuldigd van corruptie bij het verdelen van EU-geld. De aantijging was politiek gemotiveerd en werd uiteindelijk door de rechter naar de prullenbak verwezen. Jourová maakte een politieke comeback, maar haar diepgewortelde afkeer van politici die het justitieapparaat voor hun karretje spannen is gebleven. De kans dat zij de handdoek in de Poolse ring gooit, lijkt dan ook niet groot. Bovendien komt ze zelf uit een voormalig Oostblokland en kan dus niet worden afgeserveerd met: die West-Europeanen begrijpen onze situatie niet.
Het lijkt er steeds meer op dat de Polen hun eigen situatie zelf ook niet meer begrijpen. In weinig lidstaten is de EU zo populair, maar tegelijkertijd stemt een meerderheid op partijen die de EU als kop van Jut gebruiken. Weinig landen hebben economisch en geostrategisch zoveel belang bij de EU als Polen na eeuwen van oorlogen en bezettingen, maar ondertussen waart het spook van Polexit door de wandelgangen.