Op 4 maart 1861 hield Abraham Lincoln zijn inaugurele toespraak als president van de Verenigde Staten. Hij sloot af met een oproep aan de bevolking van de noordelijke en zuidelijke staten om elkaar toch vooral niet als vijanden te zien. Hij vroeg toe geven aan de ‘betere engelen’ van de menselijke natuur die zingen van eenheid en compassie. Zijn woorden waren tevergeefs. Op 12 april nam het Confederatie-leger Fort Sumter in Charleston, South Carolina onder vuur waarmee het startschot werd gegeven voor de Burgeroorlog in de Verenigde Staten.
Ruim anderhalve eeuw later lijken Amerikanen nog net niet de wapens tegen elkaar op te nemen om hun verschillende kijk op wat de VS zouden moeten zijn uit te vechten, maar de voorstadia van gewelddadig conflict lijken inmiddels doorlopen. Amerikanen zien ‘andere mensen’ als de grootste bedreiging in hun bestaan, zo peilde nieuwszender cbs. Zestig procent van de Democraten beschouwt de andere partij als ‘een serieuze bedreiging voor de Verenigde Staten’, zo blijkt uit een andere recente opiniepeiling. Bij de Republikeinen is dat bijna zeventig procent.
Deze verdeeldheid tekent zich ook geografisch af. Amerikaanse datakauwers kijken tijdens verkiezingen graag naar zogeheten landslide counties, kiesdistricten waar de winnaar meer dan twintig procent meer stemmen binnenhaalt dan het landelijk gemiddelde. In 1980, toen Reagan en Carter het tegen elkaar opnamen, gold dit predicaat voor 391 van de ruim drieduizend kiesdistricten in de VS. Het was een indicatie dat gemeenschappen in het land nog tot op zekere hoogte politiek homogeen waren. In 2000, ten tijde van George W. Bush tegen Al Gore, was dat aantal bijna verdubbeld. Bij de laatste verkiezingen, Donald Trump tegen Joe Biden, gingen 1726 kiesdistricten overweldigend naar een van de twee partijen. ‘Het voelt niet alleen alsof Democraten en Republikeinen in verschillende werelden leven, het ís ook zo’, kopte The Wall Street Journal na afloop van de verkiezingen.
Deze conclusie vormt het vertrekpunt voor Mónica Guzmán, een journalist die zichzelf tot doel heeft gesteld de woekerende polarisatie enigszins tot bedaren te brengen. Ze schreef er een boek over, met een zeer Amerikaans aangezette titel: I Never Thought of It That Way: How to Have Fearlessly Curious Conversations in Dangerously Divided Times. Daarin daagt Guzmán lezers uit op zoek te gaan naar momenten die een intoit-ervaring (een afkorting van de boventitel van het boek) bieden. ‘Dat zijn momenten waarop je het gat tussen je eigen ervaring en die van de ander weet te overbruggen’, vertelt Guzmán in een gesprek. ‘Het zijn die zeldzame keren dat je denkt: goh, zo heb ik er nog niet tegenaan gekeken.’
Om het makkelijker te maken biedt Guzmán een stappenplan aan. Stap een: vraag jezelf af wat je niet weet, in plaats van te bedenken wat je allemaal al wél weet over een plek, situatie of persoon. Stap twee: ga op zoek naar informatie die het gat dicht tussen wat je denkt te weten en daadwerkelijk weet (de ‘informatiekloof’ is de term die Guzmán hiervoor leent van de gerenommeerde psycholoog en econoom George Loewenstein). Stap drie: verwerp de gemakkelijke antwoorden. Stap vier: omarm complexiteit. Ga er nooit van uit dat een situatie eenduidig is of dat een kwestie definitief geslecht kan worden. ‘Als je verdeeldheid wil tegengaan helpt het niet om te zeggen wat een ander zou moeten doen’, aldus Guzmán. ‘Je kunt beter beginnen met je eigen instelling te veranderen.’
Op zoek naar een nieuwe verstandhouding
Terwijl de regering voor enorme uitdagingen staat, lijkt de samenleving verdeelder dan ooit. Boeren staan tegenover stedelingen, klimaatactivisten tegenover klimaatsceptici, links tegenover rechts. Ook internationaal is de verdeeldheid groot. Hoe kan er een nieuwe verstandhouding ontstaan, over de tegenstellingen heen? Daarover gaat deze nieuwe serie interviews met denkers én doeners.
Een beetje zelfhulp, inderdaad, geeft Guzmán toe, maar wel met een collectief doel. Boeken waarin polarisatie wordt onderzocht en verklaard zijn er genoeg. Handreikingen wat je als individu kunt doen om de kloof te dichten zijn er veel minder. En als het al gaat over oplossingen, zijn ze vaak zo algemeen en institutioneel dat niemand er echt wat mee kan. ‘Amerika heeft zichzelf een zekere mate van hulpeloosheid aangepraat’, zegt ze. ‘We zien polarisatie als iets overweldigends en wachten tot de media en politiek er iets aan gaan doen. Maar die instituties reflecteren slechts hoe de samenleving zich gedraagt. Ik denk dat iedereen een bijdrage kan leveren aan het verminderen van tegenstellingen. Om te beginnen door nieuwsgieriger te zijn. Wees geïnteresseerd in anderen. Probeer mensen die je ontmoet te zien als puzzels die je op moet lossen door vragen te stellen in plaats van oordelen te vellen.’
Zo ging Guzmán ook als journalist te werk, vertelt ze in I Never Thought of It That Way. Altijd doorvragen. Haar belangrijkste vraag als stadsverslaggever in Seattle was: waarom jij? Waarom ben jij die kroeg in een kerk begonnen? Waarom werd jij de meest geliefde buurtwerker? Waarom jij en waarom niet iemand anders is de sleutelvraag waarmee onwetendheid kan worden verholpen, meent ze. En het is een vraag die aan iedereen gesteld moet worden, ongeacht wat ze op hun kerfstok hebben. Dus ook aan, zeg, de Capitool-bestormer die gelooft dat de Democratische partij de verkiezingen heeft vervalst. ‘Je keurt daarmee het gedrag niet goed, maar je weet nooit zeker dat die persoon je niets nieuws zal vertellen’, zegt Guzmán.
Haar journalistieke nieuwsgierigheid naar de diepere motivaties en overtuigingen van mensen heeft Mónica Guzmán ertoe gebracht een van de gezichten te worden van Braver Angels, een beweging die teruggrijpt op de woorden van Lincoln. Ze organiseren gestructureerde gesprekken tussen groepen conservatieven en progressieven in de hoop dat deelnemers het verloren vermogen terugwinnen om standpunten anders dan de eigen aan te horen zonder de verkondiger daarvan meteen in het hokje ‘existentiële dreiging’ te plaatsen. Braver Angels schrijft stappenplannen hoe te voorkomen dat een Thanks‑giving-maaltijd ontaardt in ruzie over politiek, ze organiseren ‘depolarisatieworkshops’ en geven cursussen ‘omgaan met andere meningen’. Op Valentijnsdag staat er een clinic over ‘cross party relationships’ op de agenda. Begonnen in New York en inmiddels actief in vrijwel alle Amerikaanse staten biedt Braver Angels een vorm van nationale therapie. Onderlinge conversatie is volgens hen de remedie voor een gepolariseerd land.
Braver Angels werd opgericht op 9 november 2016, de dag nadat Donald Trump tegen de verwachting van de meesten in de presidentsverkiezingen had gewonnen. David Blankenhorn, een socioloog uit New York, behoorde tot het deel van Amerika dat verbijsterd wakker was geworden die ochtend. Hij telefoneerde met een vriend uit South Lebanon, Ohio, waar juist feest werd gevierd vanwege de nieuwe bewoner van het Witte Huis. Blankenhorn, die een loopbaan als huwelijkstherapeut had, stelde voor om tien Clinton-stemmers en tien Trump-stemmers rond de tafel te brengen om de verkiezingen na te bespreken. Blankenhorn vroeg een andere vriend, die familietherapeut is, om het gesprek te leiden.
‘Het was een ingrijpende ervaring’, zo blikte Blankenhorn later terug in The Atlantic. ‘Na die verkiezingen liepen de emoties hoog op. Na de ontmoeting tussen de twee groepen stemmers gaven alle deelnemers aan dat ze graag met elkaar in gesprek wilden blijven. Ze zeiden dat het de eerste keer was dat ze daadwerkelijk met iemand van de andere kant gesproken hadden na anderhalf jaar waarin ze enkel over die ander hadden gepraat.’ Vanuit deze ervaring werd Braver Angels opgericht. Inmiddels hebben zich meer dan vijfduizend Amerikanen als officieel lid aangesloten. Een veelvoud daarvan heeft op enig moment meegedaan aan de gesprekken en workshops.
In de nasleep van de vorige verkiezingen ervoer ook Mónica Guzmán hoezeer er een kloof kan gapen tussen een individuele Amerikaan en zijn of haar directe omgeving. Zelf is ze progressief en ze stemde in 2020 voor Biden. Haar ouders, die vanuit Mexico naar de VS emigreerden, hadden voor de tweede keer met volle overtuiging voor Trump gekozen. Als gevolg voelde Guzmán zich soms een vreemde in allebei haar werelden. Tegen haar vriendenkring van gelijkgestemde liberals vond ze het lastig toe te geven dat haar ouders Mexicaanse migranten zijn die stemden op een president die een grensmuur wil bouwen en migranten criminelen en profiteurs noemt. ‘“En je praat nog steeds met ze?” was de vraag die ik altijd in hun ogen kon lezen’, zo schrijft Guzmán in I Never Thought of It That Way over de gesprekken die ze voerde op feestjes.
Ging Guzmán bij haar ouders op bezoek, dan moest ze zich tot hen verhouden – zij denken heel anders over bijvoorbeeld abortus, het huwelijk tussen mensen van hetzelfde geslacht en de verzorgingsstaat. In haar boek beschrijft Guzmán hoe ze thuis afspreken om hun goede familieband niet te laten beïnvloeden door politieke meningsverschillen, en hoe zij en haar ouders daarin slagen door te blijven praten, ook al lopen de opvattingen uiteen. Guzmán vertelt dit ter illustratie van het gegeven dat de realiteit in de VS er vaak anders uitziet dan wat je zou afleiden uit alle berichten over de sociale gesteldheid van het land. Natuurlijk zijn er anekdotes over families die elkaar tijdens de feestdagen mijden vanwege het stemgedrag van de ander, maar uiteindelijk zijn er meer Amerikanen die verlangen naar verbinding dan die de verdeeldheid koesteren.
Want ook dat blijkt uit de statistieken, aldus Guzmán. ‘De meeste mensen geven aan helemaal niet blij te zijn met polarisatie en staan open voor contact met andersdenkenden’, zegt ze. ‘Het probleem is dat mensen als ze in gesprek gaan vooral dingen zeggen op basis van wat ze denken dat gesprekspartners verwachten, of dat nu vrienden of vreemden zijn. Ze beperken hun conversatie tot het sociaal-wenselijke.’ En dat wijst volgens Guzmán weer op een gebrek aan onderling vertrouwen. ‘Iedereen vlucht in de veiligheid van de vertrouwde standpunten.’ Het is volgens haar de groef waarin niet alleen Amerika, maar veel democratieën vastzitten. ‘Wat ontbreekt is de ruimte om verschillende perspectieven op een onderwerp te verkennen, zonder dat daar meteen sociale consequenties aan verbonden zijn.’
Die veilige gespreksruimte ontstaat niet vanzelf, is Guzmáns conclusie. Waar ontmoetingen van mens tot mens worden platgeslagen door de neiging tot conformisme, is de digitale omgeving een plek geworden waar juist het tegenovergestelde opbloeit: online is er de neiging tot snel oordelen, extreme standpunten innemen en anderen verketteren – het gedrag van de duistere engelen, zeg maar. Het internet is ‘een non-plaats die ons non-mensen maakt’, aldus Guzmán, en de kans is klein dat je daar eens zal denken: goh, zo heb ik er nog nooit tegenaan gekeken. ‘Dat is de paradox van het digitale leven. Het idee was dat je digitaal kon kennismaken met mensen die je in het dagelijks leven nooit zou tegenkomen en dat je daarmee je perspectief zou verbreden. Die belofte is vals gebleken. In de praktijk zoeken we juist de mensen op die het met ons eens zijn, zeker als die in je dagelijks leven weinig te vinden zijn. Het gevolg is dat we ons online juist loszingen van onze directe omgeving.’
Dit is de reden waarom Braver Angels bijeenkomsten organiseert door heel Amerika. In een gemiddelde week zitten er groepen Republikeinen en Democraten bij elkaar in buurthuizen in kerken in Victoria, Texas of Brevard, North Carolina en tientallen andere plaatsen waar buiten de inwoners zelf slechts weinigen het bestaan van kennen. Ze doen daar bijvoorbeeld de ‘vissenkom-oefening’, waarbij groepen gelijkgestemden onderling een aantal politieke en morele kwesties bespreken terwijl het rivaliserende kamp toekijkt zonder iets te mogen zeggen. Daarna wisselen ze van plek. Het doel, aldus de handleiding van Braver Angels, is om mensen ‘ongefilterde toegang te geven tot de idealen van de andere kant en hen te zien als burgers met principes die, net zoals zijzelf, geven om het land’.
Dat het werk van Braver Angels misschien een druppel op de gloeiende plaat is, deert Guzmán niet. ‘Normen kunnen veranderen en dat begint bij een kleine groep die besluit zich anders te gedragen. Voor veel van de deelnemers aan onze workshops is het de eerste keer dat ze daadwerkelijk in gesprek komen met iemand aan de andere kant van het politieke spectrum. En daar begint het mee, een eerste positieve interactie met iemand die je anders wellicht als vijand had weggezet. Die ervaring neem je vervolgens mee naar andere ontmoetingen waarbij je hopelijk minder snel allerlei vooringenomenheden op de ander projecteert. Ik snap dat het misschien soft klinkt en dat het kleine stapjes zijn, maar waar moet je anders beginnen om de kloof te dichten?’
Het ideaal dat Guzmán bij dit alles voor ogen houdt komt uit haar jeugd. In I Never Thought Of It That Way schrijft ze over de bezoeken aan Monterrey, waar haar uitgebreide familie zich vrijwel dagelijks verzamelde voor de lunch in het huis van haar grootmoeder. Wat ze als kind moeilijk vond om te begrijpen is waarom volwassenen toch zo lang aan tafel bleven zitten om te praten. Pas later begreep ze de waarde van sobremesa, de Spaanse term voor de lange nazit als de borden leeg zijn. De gemoederen liepen vaak hoog op en er werd grondig van mening verschild, maar iedereen aan tafel wist dat het gesprek morgen weer opnieuw zou beginnen. Dat besef had een matigend effect.
Guzmán vindt niet dat je van een samenleving als geheel hetzelfde kunt verwachten als van een hechte familie, maar er zijn wel lessen te trekken uit de sobremesa denkt ze. ‘Ten eerste dat het gesprek al een doel op zich is en niet verbonden hoeft te worden met de verwachting dat er consensus uitkomt. ‘En dat vergt een zekere mate van welwillendheid en tijd.’ Dat eerste is aanwezig in de meeste mensen, denkt Guzmán, en kan worden aangeboord door initiatieven zoals Braver Angels. Voldoende tijd, dat ligt een stuk lastiger. ‘Een belangrijke reden voor het wederzijdse wantrouwen is dat we vaak zo druk en zo moe zijn’, zegt ze. ‘We hebben daarmee simpelweg te weinig ruimte om ons in de ander te verdiepen. Daarom zoeken we onze toevlucht in vastgeroeste aannames. Een meer ontspannen samenleving zou ook een minder verdeelde samenleving zijn, denk ik.’
En langzaam lijken de Braver Angels in het hart van de politieke verdeeldheid door te dringen. Afgelopen voorjaar gaven ze stafmedewerkers van Congresleden in Washington D.C. een training ‘hoe om te gaan met politieke woede’. Verschillende Democraten en Republikeinen in het Huis van Afgevaardigden hebben hun petitie ‘hoe Amerika bij elkaar te houden’ ondertekend. Ook dat zijn kleine stappen, maar het is wel betekenisvol, meent Guzmán. ‘In veel politieke campagnes gaat het erom de andere partij af te schilderen als volksvijand. Dat wordt minder krachtig als onze volksvertegenwoordigers publiekelijk laten zien dat ze ook overtuigingen delen.’