Een gemeenschap van werkenden waarin de kloof tussen arm en rijk niet bestaat, waar iedereen beschikt over wat hij nodig heeft, waar geld geen rol speelt en economische misdrijven niet voorkomen. Het eiland Utopia, een samensmelting van de Griekse termen voor ‘goede plek’ en ‘niet-bestaande plek’, werd vijfhonderd jaar geleden bedacht door filosoof en schrijver Thomas More. De naam van het eiland staat sinds die tijd symbool voor rooskleurige toekomstbeelden, dromerige vergezichten en ideale samenlevingen. Bereiken kunnen we die niet – daar is men het inmiddels over eens. Ze zijn, net als het eiland, fictief; een droom.
Toch vormt de utopie het enige realistische alternatief voor de wereld waar we ons momenteel in bevinden. Dat stellen Jonas en Lara Staal, broer en zus, respectievelijk kunstenaar en programmeur bij Frascati Theater in Amsterdam. Samen hebben ze het Congres van de Utopie georganiseerd: een congres dat sprekers en organisaties uit kunst, politiek en de wereld van het activisme samenbrengt om gezamenlijk ‘de utopie te rehabiliteren’.
De stelling dat ons enige realistische alternatief een niet-bestaande plek is klinkt paradoxaal, maar volgens het tweetal is ze dat geenszins. ‘In het dagelijks leven vormt het niet-bestaande immers ook een continue drijfveer’, legt Jonas Staal uit. ‘Dat zie je bijvoorbeeld in de liefde, zoals die beschreven is door filosoof Alain Badiou: twee mensen ontmoeten elkaar, ze worden verliefd en ze ervaren plotseling een enorme potentie. De liefde heeft te maken met iets wat het “nu” in grote mate overstijgt: een toekomst samen bestaat immers vooralsnog niet, eigenlijk ken je de persoon voor je nauwelijks. Toch voel je dat er iets mogelijk is. Dat gevoel is zo reëel dat we vaak bereid zijn om ons hele leven en handelen ervoor te veranderen. Dat maakt de liefde in potentie ook politiek: we oefenen het belang van radicale verandering.’ Lara Staal: ‘Het gaat ons om het weer invoelbaar maken van een potentieel: met het congres willen we ruimte geven aan de verbeelding van alternatieven. De potentie verschuift altijd weer naar voren, je kunt er nooit helemaal komen. Maar het is van groot belang dat we het utopische denken blijven praktiseren. Zonder vergezicht is er immers alleen maar het huidige – en wordt de status quo gehandhaafd.’
Jonas Staal staat bekend om zijn sterk geëngageerde kunst. Recentelijk werkte hij bijvoorbeeld in de regio Rojava in Syrië: een van oorsprong Koerdische streek die in de chaos rond de burgeroorlog door de Koerden is teruggenomen. De autonome regering ontwikkelt er een nieuw politiek model, dat ‘stateloze’ democratie genoemd wordt; gericht op lokaal zelfbestuur. Staals organisatie New World Summit kreeg van de regering de commissie om een nieuw parlementsgebouw te ontwerpen, op basis van de idealen van de revolutie. Hij beschouwt Rojava als een utopie in praktijk. ‘Stateloze democratie bestaat vooralsnog niet – het model is nog elke dag in de maak – maar iedereen in Rojava handelt naar het bestaan ervan.’ Lara Staal werkt sinds 2013 bij Frascati Theater en ontwikkelde, naar aanleiding van een nieuwe vertaling van Utopia van Thomas More, het programma Occupy Utopia – waar het congres onderdeel van is.
Behalve een viering van de verbeelding is het Congres van de Utopie ook een protest tegen technocratie, realpolitik en instrumentalisme. ‘Onze minister-president noemt visie “een olifant die ons het zicht ontneemt”’, zegt Lara. ‘Idealisme wordt afgedaan als dromerig, naïef; een spelend kind dat niet begrijpt hoe ingewikkeld de wereld werkelijk is.’ Jonas: ‘En dat bovendien hartstikke gevaarlijk is. De consensus lijkt te zijn dat idealisme weliswaar uitgaat van allemaal mooie ideeën, maar dat die zo weinig gegrond zijn in de werkelijkheid dat ze een regelrechte route richting Goelag of concentratiekamp vormen.’
Het begrip ‘utopie’ wordt daarom regelmatig op een negatieve manier gebruikt – juist om iets te discrediteren. Zo van: mooi idee, maar hartstikke utopisch, natuurlijk. ‘We krijgen in plaats daarvan gesloten vragen voorgeschoteld, zoals je bijvoorbeeld zag bij het Brexit-referendum’, stelt Jonas. ‘Beide opties zijn verkeerd – en sluiten de verbeelding af voor radicale alternatieven.’ Lara: ‘Terwijl de dystopie juist veelvuldig wordt ingezet, als een manier om de huidige situatie te legitimeren. “Als we dit niet doen, dan…” Daarom is er zo veel angst, en verandert er zo weinig.’
Er zullen niet alleen exotische ideeën over verre toekomsten op het congres vertegenwoordigd zijn. ‘De gastsprekers zijn mensen die zowel over de capaciteit beschikken radicale voorstellen voor de toekomst te doen als geworteld zijn in een concrete praktijk. We hebben dus juist ook mensen uitgenodigd die het utopische denken toepassen en toetsen aan het heden’, vertelt Lara. ‘Zoals Rebecca Gomperts, die Women on Waves opzette: een organisatie die per boot anticonceptiemiddelen verstrekt en veilig en legaal abortus aanbiedt, in extraterritoriale wateren rondom landen waar het plegen van abortus verboden is. Daarin zit zelfs nog een extra utopische dimensie, in de oorspronkelijke zin van het woord: extraterritoriale wateren zijn legaal gezien “geen plek,” waardoor ze voor Women on Waves juist de “goede plek” zijn.’
Want niet alleen kunstenaars beschikken over verbeelding: de activist, de politicus, of de onderwijzer handelt evengoed naar ‘ervaren potentie’. De sprekers komen daarom uit een verscheidenheid aan disciplines: Nourdin El Ouali, lijsttrekker van de Rotterdamse partij NIDA, Patricia Kaersenhout, beeldend kunstenaar en activiste, de Vlaamse auteur en omstreden oud-politicus Dyab Abou Jahjah en socioloog Merijn Oudenampsen – om er een paar te noemen. Allen uit Nederland of Vlaanderen. ‘Zodat dat wat tijdens het congres gebeurt ook geworteld is in een lokale realiteit en kan worden voortgezet’, legt Lara uit.
Jonas ontwierp samen met architect Paul Kuipers de installatie waarbinnen het congres plaatsvindt. Hij bestudeerde bouwtekeningen en schetsen die de Nederlandse kunstenaar Constant Nieuwenhuys in de jaren zestig en zeventig maakte in het kader van zijn project New Babylon – utopische architectuur die volgens Nieuwenhuys over de huidige wereld heen gebouwd zou moeten worden, waarna gaandeweg een nieuwe wereld kon ontstaan, in de vorm van een netwerk van cultuurhuizen. In die nieuwe wereld zou de mens verlost zijn van lichamelijke arbeid, en de homo ludens – de spelende en scheppende mens – centraal staan.
Jonas Staal en Paul Kuipers zetten een van Nieuwenhuys’ bouwtekeningen om in een 3D-model, dat op de computer op ware grootte binnen het Frascati Theater werd geplaatst. Het gedeelte dat ‘binnen viel’, bouwt Jonas nu na. ‘Zodat het congres ook nog eens plaatsvindt ín een utopie.’ Lara: ‘Zo willen we Constant Nieuwenhuys’ utopische erfenis opnieuw opvoeren – beginnend in een cultuurhuis, precies zoals hij had voorspeld. We zien zijn ontwerp als een begin van waaruit de samenleving radicaal herdacht kan worden. Want dat is de echte paradox: alleen met behulp van de geschiedenis kan de toekomst worden herdacht.’
Het Congres van de Utopie vindt op 5 november plaats in Frascati Theater, van 11:00
Kaartjes: https://www.frascatitheater.nl/congresvandeutopie
Beeld: Portret Lara Staal en Jonas Staal door Ernie Buts
Beeld: Congres van de Utopie, studie, 2016, Jonas Staal
Beeld: Ambiance de départ (Plaats van vertrek), 1959, Constant Nieuwenhuys
Foto: Paul Kuipers