‘In de eurogroep was ik een eenzame minderheid. Maar zelfs als je helemaal alleen staat blijft de waarheid de waarheid. En je hebt de plicht de machthebbers de waarheid te vertellen, helemaal als die machthebbers zich gedragen als een virus dat Europa dodelijk ziek maakt. Maar vanavond sta ik niet langer alleen, ben ik niet langer een minderheid. Vanavond staan we hier samen in solidariteit met het Europese volk.’
Op dinsdag 9 februari spreekt Yanis Varoufakis in Berlijn een volle theaterzaal toe. Slechts kortstondig was hij van het Europese toneel verdwenen. Nadat de Griekse oud-minister van Financiën afgelopen zomer was opgegeten en uitgespuugd door het Europese establishment (‘I wear their loathing with pride’, verklaarde hij naderhand) is hij nu terug met een missie om Europa te democratiseren. Niet als politicus ditmaal, maar als activist. In de Volksbühne op de Rosa-Luxemburg-Platz (de symbolische lading is geen toeval) lanceert hij vanavond een pan-Europese burgerbeweging: DiEM25, voluit Democracy in Europe Movement 2025.
Het doel is om de macht terug te winnen van de starre Brusselse technocraten en de Europese Unie voor haar eigen ondergang te behoeden. De ‘machten van Europa’ zijn als de dood voor ware democratie, zo staat te lezen in het manifest van DiEM25. In de ogen van Varoufakis cum suis fungeert het Europese besluitvormingsproces als een zwart gat waarin alle politieke strijdpunten verdwijnen. Beslissingen worden gepresenteerd als technische, neutrale maatregelen, waarover geen discussie mogelijk is. De beweging van Varoufakis geeft zichzelf een decennium om daar verandering in te brengen. In 2025 moet hun missie volbracht zijn. Het motto: ‘De EU zal gedemocratiseerd worden, of ze zal desintegreren.’
‘Another Europe is possible’ is nog altijd de slogan van gue/ngl, het linkse blok in het Europarlement. Maar na de hardvochtige afhandeling van de Griekse schuldencrisis leken veel voorvechters van een socialer Europa er niet langer in te geloven. Op 13 juli 2015, de dag dat de Griekse regering een akkoord sloot met ‘de instituties’ (zoals de Trojka nu genoemd wordt), vond er in wezen een staatsgreep plaats in Griekenland, menen Varoufakis en zijn medestanders. Ieder alternatief voor het rigide bezuinigingsbeleid wordt hardhandig de kop in gedrukt.
Europees links zit sindsdien gevangen in een spagaat: het koestert liefde voor de Europese gedachte – Europa als vredesproject, als baken van democratie en mensenrechten – maar tegelijkertijd groeit de afkeer van de Brusselse technocratie. De werkelijke situatie op het continent staat in schril contrast met de Europese droom.
De keuze die het Europese volk wordt voorgeschoteld, tussen ‘het terugtrekken in de cocon van de natiestaat’ en ‘overgeven aan de democratieloze zone van Brussel’ is volgens het DiEM25-manifest een vals dilemma. Een ‘derde weg’ voor Europa is mogelijk. Varoufakis wil een burgerbeweging aanjagen die met een democratische revolutie van onderaf het ‘officiële’ Europa van vastgeroeste bureaucraten wakker moet schudden.
Veel van de bezwaren die in het manifest staan opgesomd zijn niet bepaald nieuw. Over het democratisch tekort hebben academici boekenkasten volgeschreven. En zeker sinds de aanvang van de eurocrisis wordt het economische beleid van de EU hevig bekritiseerd. Activistische bewegingen zoals Blockupy verzetten zich geregeld met straatprotesten, bezettingen en blokkades tegen het Europa van het grootkapitaal. Een ngo als Corporate Europe Observatory verricht al sinds 2010 noest onderzoek om de ongezond innige banden tussen de Europese politici en het bedrijfsleven bloot te leggen. En er zijn genoeg europarlementariërs die hun afkeer van het bezuinigingsbeleid in het hol van de leeuw ten gehore brengen. DiEM25 wil al die krachten bundelen door een infrastructuur te creëren voor beraadslaging op Europees niveau.
Maar over de precieze strategie en invulling van de ‘derde weg’ bestaat onder de linkse critici van de EU nog de nodige onenigheid. Is de EU broken beyond repair, of kan ze van binnenuit worden hervormd? Is de gemeenschappelijke munt een strop die zo snel mogelijk verwijderd moet worden, of een voldongen feit waarmee we moeten leren leven? En heeft de burgerbeweging politici en charismatische kopstukken nodig, of kan alleen een egalitaire grassroots-beweging uitkomst bieden?
Op de dag dat de Griekse schuldencrisis haar voorlopige climax bereikte (13 juli jl.) verscheen er op de website OpenDemocracy een artikel van de Nederlandse politicoloog Cas Mudde. De titel: ‘Het is tijd om een einde te maken aan de eurosceptische illusies’. Eurosceptici, preciseert Mudde in het stuk, zijn diegenen die het idee van Europese integratie ondersteunen, maar tegelijkertijd grondige kritiek hebben op de wijze waarop de EU functioneert. De illusie die zij koesteren is dat een ‘derde weg’ (de EU veranderen zonder haar te verlaten) mogelijk is. Mudde wil hen uit de droom helpen: ‘De kernprincipes van het proces van Europese integratie, waarvan de EU de huidige uitdrukking is, zijn gedeelde soevereiniteit en een geïntegreerde markt – en dat zal ook altijd zo blijven. De EU is inherent een transnationaal neoliberaal project!’
Een ander, socialer Europa – waar eurosceptisch links op hoopt – is helemaal niet mogelijk, schrijft Mudde. Althans, niet binnen het Brusselse raamwerk. Iedere zichzelf respecterende socialist zou zich faliekant tegen de Europese Unie moeten keren, betoogt Mudde. Het wordt tijd om een alternatief te ontwikkelen dat niet voortborduurt op de weg die in 1952 met de oprichting van de egks is ingeslagen.
De boodschap van Mudde sluit aan bij de kritiek die Varoufakis nu op zijn initiatief krijgt: het is een nobel streven, maar volkomen naïef. Het democratiseren van de EU is een schier onmogelijke missie. Zelfs sympathisanten die zich kunnen vinden in Varoufakis’ kritiek op de EU plaatsen vraagtekens bij de haalbaarheid van de plannen van DiEM25. De belangen van het grootbedrijf zijn zo nauw verweven met de Europese instituties dat niets minder dan een heuse revolutie nodig is om hier verandering in te brengen.
Alsof hij wil aantonen dat hij wel degelijk beseft hoe hecht het huwelijk is tussen het grootkapitaal en het Europese project geeft Varoufakis op het podium in Berlijn een kleine geschiedenisles: ‘De Europese Unie is haar leven begonnen als een kartel van zware industrie: een gemeenschap op het vlak van kolen en staal. En later speelde het gemeenschappelijk landbouwbeleid vooral grote landeigenaren in de kaart.’ Van meet af aan werd het Europese project gedreven door economische motieven en was het gebaat bij een top-down-bestuur en gedepolitiseerde besluitvorming.
Toch gelooft Varoufakis dat een pan-Europese burgerbeweging het tij kan keren. Er is een ‘nieuw internationalisme’ nodig, is het gemeenschappelijke sentiment in de Volksbühne. ‘De les van Syriza’, zegt de Sloveense filosoof en zelfverklaard communist Slavoj Zizek in een videoboodschap aan het verzamelde publiek, ‘is dat de strijd niet in één land uitgevochten kan worden. Als de vijand een neoliberaal Europa is, moeten we daar als een gezamenlijke Europese beweging tegen vechten.’
De reden dat een groot deel van links weigert om de EU definitief de rug toe te keren, is dat het alternatief – een terugkeer naar een stelsel van natiestaten – moeilijk te verkroppen is. ‘Het spook van Westfalen’, noemde de Poolse hoogleraar Jan Zielonka het. In 2014 schreef Zielonka, die Europese politiek doceert aan de Universiteit van Oxford, het boekje Is the EU Doomed?, waarin hij een naderende implosie van de EU voorspelt. De belangrijkste problemen in Europa zijn niet zozeer economisch of bestuurlijk van aard: het meest nog kampt het Europese project met ‘een crisis van cohesie, verbeeldingskracht en vertrouwen’. De EU valt niet meer te redden: ‘Technocraten bepalen het beleid, terwijl populisten de politiek bepalen.’
Toch is de nabije ondergang volgens Zielonka geen reden om rouwig te zijn. Uit de as van de EU zal een andere, betere vorm van Europese samenwerking herrijzen. Het schrikbeeld dat we zonder de EU vervallen in een staat van gewelddadige anarchie is volgens Zielonka onterecht: er is samenwerking mogelijk buiten de Brusselse paden. Hij voorziet ‘een flexibel, gedecentraliseerd en hybride Europa, dat enorme kansen biedt’. De dood van de EU gaat volgens Zielonka gepaard met de dood van de natiestaat. Het vacuüm dat ontstaat zal worden opgevuld met andere vormen van politiek: trans-Europese burgerbewegingen en ngo’s zullen de rol van traditionele politieke partijen grotendeels overnemen.
Is dit niet precies wat Varoufakis met DiEM25 beoogt? Het model van traditionele partijpolitiek – dat nog altijd is geworteld in nationale bodem – is failliet, vertelde Varoufakis in een interview met Nick Buxton van het Transnational Institute. DiEM25 moet een nieuw soort beweging worden: ‘In plaats van vanaf het nationale niveau naar het Europese niveau te gaan, dachten we dat we het beter andersom kunnen doen: we moeten een grensoverschrijdende, pan-Europese beweging bouwen en daarbinnen moeten we gesprekken voeren om gezamenlijk beleid te identificeren zodat we gezamenlijke problemen aan kunnen pakken. Wanneer we daarover overeenstemming hebben bereikt, kunnen deze Europa-brede strategieën uitdrukking krijgen op nationaal, regionaal of gemeentelijk niveau.’
Het doodverklaren van de EU is een brug te ver voor DiEM25, daarvoor heeft ‘het spook van Westfalen’ hen nog te veel in de greep, blijkt uit het manifest. Het rooskleurige toekomstbeeld van Zielonka staat haaks op de ellende die DiEM25 verwacht als hun democratiseringsproject faalt: ‘De EU zal bezwijken onder haar hoogmoed, het zal versplinteren en het zal overal ongekende ellende veroorzaken – niet enkel in Europa.’
‘Als de euro valt, valt Europa’, verkondigde bondskanselier Angela Merkel in 2010. In werkelijkheid is het precies omgekeerd, betoogt de Duitse socioloog Wolfgang Streeck in zijn boek Gekaufte Zeit: de gemeenschappelijke munt heeft de EU tot op de rand van de afgrond gebracht. Te lang hebben voorstanders van een sociaal Europa de destructieve werking van de munt niet onder ogen willen zien. Het werd liever beschouwd als politiek bindmiddel dan erkend als het fiscale wangedrocht dat het was. Door zuidelijke lidstaten de vrijheid te ontnemen om zelfstandig monetair beleid te voeren, ontstond een scheefgroei die wel tot oplopende spanningen moest leiden.
Inmiddels onderschrijft Europees links deze analyse in grote lijnen. Maar over de vervolgvraag – wat moeten we nu met de gemeenschappelijke munt? – bestaat allerminst overeenstemming. Denkers als Streeck dringen erop aan dat we afscheid nemen van de monetaire dwangbuis. Terwijl de Franse ster-econoom Thomas Piketty in een recent verschenen opiniestuk (A New Deal for Europe) juist aandringt op een parlement voor de eurozone; om de munt overeind te houden is verdere integratie noodzakelijk.
Europa heeft een Plan B nodig, meent een groep linkse europarlementariërs, aangevoerd door de Duitse sociaal-democraat Oskar Lafontaine van Die Linke. Dit initiatief – waar ook Varoufakis aanvankelijk bij betrokken was – wil breken met het kille bezuinigingsbeleid en alternatieven ontwikkelen voor de gemeenschappelijke munt. ‘De euro’, schrijft Plan B in haar beginselverklaring (dat al maanden voor de aankondiging van DiEM25 verscheen), ‘is een instrument geworden van economische en bestuurlijke dominantie, in handen van een Europese oligarchie.’ De munt is een chantagemiddel, waarmee de Brusselse elite lidstaten die zich niet aan het bezuinigingsbeleid willen conformeren te gronde kan richten. Een systeem van parallelle munteenheden of alternatieve betaalmiddelen moet op z’n minst worden onderzocht, betogen de parlementsleden.
Zo ver wil Varoufakis niet gaan. Of dat ook de reden is dat hij plots van het affiche van Plan B was verdwenen en met zijn eigen initiatief op de proppen kwam blijft een mysterie, maar in het manifest van DiEM25 wordt met geen woord gerept over de mogelijke ontmanteling van de gemeenschappelijke munt. ‘Het klopt dat de invoering van de euro een ramp was’, zei Varoufakis in het interview met Nick Buxton. ‘Maar er is een verschil tussen beweren dat de invoering van de euro een fout was, en betogen dat we er nu uit moeten stappen.’
De EU zit in de val, constateert de Duitse socioloog Claus Offe in zijn vorig jaar verschenen boek Europe Entrapped: de invoering van de euro is een onomkeerbare beslissing. De grondige gebreken en ellendige gevolgen worden steeds zichtbaarder, maar we kunnen de gemeenschappelijke munt niet meer ongedaan maken. Als we met de euro moeten leren leven, zoals zowel Offe als Varoufakis betoogt, kan alleen een andere, socialere inrichting van de muntunie redding bieden.
De vergelijking met de Verenigde Staten is gauw gemaakt: daar zorgt de federale overheid voor een constante herverdeling van welvaart tussen de verschillende staten. Om de euro in leven te houden zonder dat de Unie verder verdeeld raakt, zijn er kortom permanente overdrachtsbetalingen nodig van rijke lidstaten naar minder welvarende landen. Het bezwaar ligt voor de hand: daar is geen enkele politieke wil voor. Maar in plaats van zich neer te leggen bij deze impasse wil DiEM25 juist een tegengif bieden voor de nationalistische reflex om zo ‘de regels die onze gemeenschappelijke markt en gemeenschappelijke munt besturen opnieuw te politiseren’.
Het loopt tegen middernacht in de Volksbühne van Berlijn wanneer een Blockupy-activiste als een van de laatste sprekers het podium beklimt. Met een volume alsof ze op de barricades staat, oreert ze over de kracht van burgerlijke ongehoorzaamheid en de nood aan een ‘beweging die heterogeen, maar niet gefragmenteerd mag zijn’. Ter afsluiting van haar toespraak overhandigt ze een cadeau aan ‘kameraad Yanis’: een bivakmuts in regenboogkleuren. Omdat de ware strijd, zo wil ze maar zeggen, niet in een theater maar op straat wordt gevoerd.
Niet iedereen zit erop te wachten dat Varoufakis zich opwerpt als woordvoerder van de linkse zaak. Zijn retoriek zet kwaad bloed bij activisten. ‘Misschien heeft geen van je collega’s je uitgelegd dat er al lang mensen zijn die bedacht hebben dat er behoefte is aan een transnationaal netwerk, zelfs een beweging van onderaf’, schreef de activistische journalist John Malamatinas in een open brief aan Varoufakis. Sociale bewegingen als Blockupy, platformen als Beyond Europe en trans-nationale Alternative Summits ijveren al sinds het begin van de crisis voor de doelen die DiEM25 zegt na te streven.
De meer anarchistisch ingestelde tak heeft bovendien totaal geen behoefte aan een leidersfiguur. Tot hun frustratie kaapt de charismatische econoom zonder pardon een groot deel van hun politieke agenda en kondigt doodleuk op eigen houtje een nieuwe sociale beweging aan. En wie de lancering wil bijwonen moet ook nog eens entree betalen. ‘Sommigen vragen zich af of de revolutie echt zo eenvoudig kan zijn’, schreef Malamatinas spottend. ‘Twaalf euro, en je bent binnen.’ En even verderop: ‘Sociale bewegingen ontstaan niet van bovenaf.’
Waar activisten klagen dat Varoufakis’ werkwijze zelf ondemocratische trekjes vertoont, stuit de populistische toon gelijkgezinde politici tegen de borst. ‘Democratie in Europa moet sterk verbeterd worden, maar Europa is niet ondemocratisch’, schreef de Duitse europarlementariër van de Groenen Sven Giegold in een open brief aan Varoufakis. De harde aanval op Brusselse bureaucraten vindt hij ‘respectloos’ en misleidend: niet zij, maar nationale leiders bepalen de koers. De reactie van Varoufakis was resoluut: de bezwaren veegt hij kordaat van tafel, om af te sluiten met een persoonlijke sneer naar Giegold: ‘Toen ik uw brief las, kreeg ik het gevoel dat u een vrije geest was die te lang in de verschrikkelijke tl-verlichte gangen van Brussels heeft gedoold.’
Alles wat naar Brusselse macht riekt, wordt ondubbelzinnig weggezet als de vijand, maar tegelijkertijd moet de EU gered worden. Hoe DiEM25 dat precies denkt te bereiken blijft vooralsnog behoorlijk vaag. Voor de korte termijn heeft de beweging een lijstje met pragmatische wensen: zo moeten onder meer de vergaderingen van de eurogroep live gestreamd worden en de notulen van de ecb-vergaderingen openbaar gemaakt worden. Weinig radicale voorstellen. De echte ommezwaai moet uiteindelijk komen van een op te richten ‘constitutioneel assemblee’ dat de taak krijgt een nieuwe grondwet op te stellen die alle Europese verdragen moet vervangen.
De vraag blijft hoe DiEM25 deze eisen kracht bij gaat zetten. Waarom zou het Brusselse establishment luisteren naar een los verband van ontevreden Europeanen? Welk democratisch mandaat heeft DiEM25? Blijft het louter een protestbeweging of gaat het meedoen aan verkiezingen? Tijdens een bezoek aan de Blockupy-bijeenkomst in Frankfurt liet Varoufakis weten dat hij een herintrede als politicus niet uitsluit. ‘Maar je moet oppassen dat je niet ingekapseld raakt. Veel radicalen die de politiek ingaan veranderen eerder zelf dan dat ze de wereld veranderen. Als je de politieke arena betreedt moet je een ontslagbrief in je binnenzak dragen.’
In Berlijn blijkt dat Varoufakis erin is geslaagd een bont gezelschap op het podium te verzamelen: activisten, politici, filosofen en kunstenaars zijn eensgezind in hun weigering de droom voor een ander Europa op te geven. Dat ze verschillende ideeën hebben over strategie en invulling mag de pret niet drukken. Dat niemand precies lijkt te weten wat nu de vervolgstappen zijn, deert niet. Muzikant Brian Eno, die als allerlaatste de Volksbühne toespreekt, verwoordt het treffend: ‘Laten we beginnen met koken. Het recept volgt nog.’
Beeld: De Griekse ex-minister Varoufakis op een persconferentie bij de presentatie van een nieuwe linkse pan-Europese beweging, DiEM25, Berlijn, 9 februari 2016 (MARKUS SCHREIBER / AP / HH)