Rioolinhoud

Ignore, delete, ignore, ignore, delete, ignore, delete, etcetera. Het lijkt minimal music of mantra. Het is een terugkerende tekst op de geluidsband van de documentaire The Cleaners. We zien tegelijk ogen geconcentreerd kijken naar wat, gezien het flakkerende, onnatuurlijke licht, een beeldscherm moet zijn. De stem die de woorden spreekt is van een Filipijnse ‘moderator’, werknemer van een bedrijf dat Facebook censureert. In het geheim. Betaald worden censors door een bedrijf waaraan Facebook het werk uitbesteedt. Het aantal foto’s en video’s dat ze dagelijks beoordelen is enorm, het tempo waarin ze moeten beslissen dus ook. Er is een laag boven hen die via steekproeven het werk controleert met als vuistregel dat ze maar drie fouten per maand mogen maken op straffe van ontslag. Als we met een (ex-?)werknemer mee naar huis gaan zien we dat die in een sloppenwijk woont en dat hij met dat werk zijn ouders en gezinsgenoten onderhoudt. Met een voor Filipijnse begrippen redelijk, voor ons vermoedelijk schamel loon. Het werk is belastend voor lichaam, geest en ziel. Marteling, moord, porno, treiteren, ‘live’ zelfmoord via een stream (zolang betrokkene nog leeft mogen ze de stream niet afbreken), geestelijke terreur – ze krijgen het razendsnel te zien. Censors zijn gebonden aan strenge geheimhoudingscontracten, waardoor in The Cleaners vooral ex-werknemers optreden.

En dan is het nog een wonder dat de filmers, twee jonge Duitse theater(!)makers zo ongelofelijk veel zichtbaar en inzichtelijk maken. Waaronder de geweldige complexiteit van de materie. Want, pakweg: moet wreedheid weggepoetst of juist als aanklacht zichtbaar blijven? Voorbij komt de befaamde foto van het naakte Vietnamese meisje, getroffen door en wegvluchtend voor de napalm. Niemand zal ontkennen dat die direct heeft bijgedragen aan verschuiving in de publieke opinie en indirect wellicht mede aan beëindiging van de oorlog. Dus als je het mij vraagt: ignore oftewel laten staan. Maar een Filipijnse moderator besloot recent tot delete, want een niet-politieke richtlijn houdt in kind + naakt is streng verboden. Naar die regel de enig juiste beslissing. Dat bij betrokkene mogelijk ook een gebrek aan historische kennis en aan inzicht in de context speelde, valt niet uit te sluiten. Want wie zijn deze wikkers qua leeftijd, opleiding en geestelijke bagage? En, wat weer iets anders is, welke bagage, welke blik hebben ze vanuit hun cultuur op al wat uit de hele wereld op hen af komt?

Wat dat betreft zien we een hilarische casus: een jonge vrouwelijke moderator legt uit waarom ze een geschilderd mannelijk naakt verwijderde. Het was dan wel geen foto, maar het ontspannen lachende hoofd op het corpulente lijf was onmiskenbaar dat van Donald Trump. Dat vond ze al lastig, maar, erger, tussen de benen hing een verschrompeld piemeltje. De begeleidende tekst van kunstenaar Ilma Gore: Make America Great Again. Well made en geestig ineen, wat miljoenen views opleverde. Meteen daarop zien we een toespraak van Trump, paar dagen na het posten van de prent: de afmeting van zijn apparaat was dik in orde. Gore had dus raak geschoten, want ongeacht de afmetingen, ze had op zijn pik getrapt en hij kon het, als bejaarde schooljongen, niet laten te reageren. Minder hilarisch is dat haar account prompt door Facebook werd afgesloten net als haar andere sociale-media-accounts. Ze maakt kunst, zegt ze – bovendien niet gewelddadig, niet pornografisch – en dan deze radicale censuur! Onthutsend is de motivatie voor ‘delete’ van de Filipijnse: Trump is niet mannelijk genoeg afgebeeld voor een groot leider, zoals de president van de USA toch is. En zoals president Duterte, neem ik aan.

Het is dezelfde devoot katholieke vrouw (we zien haar een soort fakkelkaarsen opsteken voor heiligen) die in een zowel komische als ontroerende passage vertelt dat ze uiteraard nooit geslachtsorganen had gezien tot ze dit werk kreeg. Dat werd dus het andere uiterste dankzij porno. Ja, dat was schokkend, maar dan vertelt ze bloemrijk hoe de penissen haar in alle vormen, maten en kleuren niet alleen om de oren vlogen maar ook haar dromen gingen bevolken – en dat bleek, zegt ze lachend, geen onaangename ervaring. ‘My guilty pleasure’. Het maakt haar tot meer dan een autoriteitsgevoelige, bekrompen, preutse waakhond. Aan het eind van de film blijkt dat ze, zoals velen, ondanks het vaste, redelijke inkomen in een armoe-economie, na jaren met het werk is gestopt omdat het te belastend is. Niet zo vreemd als je beseft wat in aanhoudende stromen aan rioolinhoud voorbij komt – van kinderporno tot onthoofdingen met een keukenmesje door IS. Het maakt je geestesziek, zegt een andere afhaker: je stompt af en gaat geweld, wreedheid en seksueel misbruik als normaal ervaren. Bestialiteit kennelijk niet, want een tekening van Erdogan die het Twitter-vogeltje neukt wordt keurig verwijderd: vies. Althans viezer dan de Turkse overheidscensuur waar de cartoon naar verwijst.

Daar maakt de Amerikaanse Senaat zich zorgen over. Door de documentaire heen zien we fragmenten uit de verhoren van CEO’s van de grote platforms. De voorzitter tegen Facebooks vice-president Colin Stretch: ‘Klopt het dat u software hebt ontwikkeld om newsfeeds te blokkeren in specifieke geografische gebieden?’ ‘Inderdaad: geo-blocking. Want regeringen wijzen ons op in hun land illegale content.’ ‘Dus om daar werkzaam te kunnen blijven blokkeert u kritiek op een regering die kritiek verbiedt?’ Stretch, na enig zwijgen: ‘In de grote meerderheid van de gevallen heeft het niets van doen met politiek.’ Een armzalig antwoord inderdaad, maar het meest opvallend is zijn mimiek: Kees van Kooten die een autoriteitje in het nauw speelt.

Onwillekeurig schiet je in de lach, terwijl het om te huilen is. Want prompt zien we een Turkse hoogleraar die stelt dat het vrijwel uitsluitend om politiek gaat. De pers is al nagenoeg gemuilkorfd, dus werden sociale media de enige vrije informatie- en opinieruimte. Tot Erdogan de platforms waarschuwde: die gehoorzaamden prompt want uiteindelijk draait het om het aantal gebruikers en daarmee om geld. Dat is een hoofdlijn in The Cleaners: machtige particuliere ondernemingen die, al dan niet onder druk van politiek, kritische informatie tegenhouden en daarbij steeds vaker aan zelfcensuur doen om problemen met de politiek voor te zijn. En, andere uiterste, fake news dat in een land als Myanmar genocide van Rohingya’s uitlokt, vrij beschikbaar laat. De gruwelijke gevolgen daarvan krijgen we, terughoudend, maar toch, te zien. Zoals wie gaat kijken niet bang hoeft te zijn overspoeld te worden met gruwelbeelden, maar daar uiteraard incidenteel en onvermijdelijk mee geconfronteerd wordt.

De Filipijnen zijn trouwens niet alleen locatie, maar ook onderwerp. Een hitsige meidenband propageert de daden van Duterte (wiens beruchte zelfvergelijking met Hitler, die drie(!) miljoen joden doodde zoals Duterte de criminelen in zijn land voorbij komt) en doet dat ongehinderd ook met fake news. Wat daar dan voor journalistiek doorgaat. En ze zijn onderwerp via voor de documentaire geschoten beelden van zelfkastijding, zoals die daar meer lijkt voor te komen dan in andere christelijke landen, in navolging van Christus – tot en met kruisiging. Die beelden lijken op het eerste gezicht onnodig in hun gruwel, maar bizar genoeg zit er in de motivatie van sommige moderatoren om dit gruwelwerk te blijven doen een vergelijkbare identificatie met zelf gekozen lijden vanwege de menselijke slechtheid: iemand moet het doen. Het is een offer.

De Volkskrant had al enige tijd geleden een stuk over ‘cleaners’ in Duitsland. En alom valt over de gevaren die de macht van platforms meebrengt te lezen. Maar toch is het iets anders om dit alles zo goed gecomponeerd en vormgegeven bij elkaar te zien, met als extra thema de culturele aspecten en beperkingen van deze schoonwasfabriek in Azië. Aanbevolen. Met als aanvulling dat de VPRO-radio op zondag 16 september de documentaire Facebook, een nachtmerrie uitzendt, waarin Maartje Duin een Nederlandse moderator in Berlijn spreekt. Minimumloon, gruwelijke beelden, geen psychologische begeleiding. Maar daar staat tegenover dat hij hoort: ‘Goed werk, belangrijk werk – jullie houden Facebook schoon.’ Radio 1, 21.00 uur.