Oude vooroordelen, stigmatisering, zondebokken: het zijn deze drie termen die bij herdenkingen van de Tweede Wereldoorlog elke keer weer terugkeren. Ze hebben een vaste plek in pamfletten en jongerenprojecten die racisme en discriminatie willen bestrijden, ze vormen een mantra ter afwending van het kwaad. Waar dat kwaad concreet uit bestaat, blijft meestal vaag. De waarschuwing op zich wordt meestal voldoende geacht, in een enkel schoolboek is het voorbeeld van Hitler en de joden genoeg.
Hoe leeg de contextloze begrippen geworden zijn, blijkt als zich een geval voordoet waarop de drie termen alle van toepassing zijn, zoals vorige maand met de internationale mediarel rond ‘het blonde engeltje op het zigeunerkamp’.
De mythe of het vooroordeel ‘zigeuners stelen kinderen’ is bijna net zo’n klassieker als ‘joden hebben christenbloed voor matzes nodig’. Hoax-verzamelaar Peter Burger besteedde er op zijn site gestolengrootmoeder.nl aandacht aan. De overtuiging dat zigeuners kinderdieven zijn leeft al minstens vijfhonderd jaar, constateert hij, en ook in de eerste helft van de twintigste eeuw zijn zonder moeite tal van verhalen in kranten, films en kinderboeken te vinden over blonde kinderen in zigeunerkampen. Nooit, in al die eeuwen, is er één werkelijk bewezen geval van daadwerkelijke ontvoering van een ‘gadjo’-kind door Roma geweest, concludeert hij, in navolging van de Oostenrijkse criminoloog Hans Gross. Die had het fenomeen al in 1900 onderzocht.
Deze nieuwsterel ontstaat als op 16 oktober tijdens een ‘routine-inval’ in de Roma-wijk Tabakou in Farsala, een slaperig katoenstadje in het midden van Griekenland, een klein witblond meisje wordt ontdekt. Alle alarmbellen gaan rinkelen als een dna-test uitwijst dat de mensen bij wie ze woont niet haar biologische ouders zijn. Het echtpaar Salis verklaart dat de biologische moeder, een Bulgaarse, en echt heus ook Roma, het kind bij hen heeft achtergelaten omdat ze er niet voor kon zorgen. Ze namen het kind aan omdat ze bang waren dat het in verkeerde handen zou vallen. De moeder kreeg wat geld voor de bus naar Bulgarije. Het is dus een simpel geval van inofficiële adoptie. De politie gelooft het echtpaar niet en ze worden vastgezet op verdenking van ‘ontvoering van een minderjarige’. Kleine Maria wordt ondergebracht bij de semi-particuliere Atheense kinderbeschermingsorganisatie Smile of the Child. De politie doet officieel een verzoek aan Interpol ter consultering van hun database vermiste kinderen.
De zaak-Maria bereikt de volgende dag Nederland via het anp. Dat maakt van het Griekse opsporingsbericht met de nog neutrale kop ‘Parents sought of child found’ op 18 oktober ‘Ontvoerde baby als kleuter teruggevonden’. Onder meer de Volkskrant, Elsevier, De Telegraaf, AD en RTL Nieuws nemen het ongewijzigd over. In enkele andere media wordt ‘op zigeunerkamp’, ‘door zigeuners’ of politiek correct ‘door Roma’ toegevoegd. Omroep Powned maakt er gewoon simpel ‘Zigeuners stelen baby’ van. Het anp kan of wil naderhand geen antwoord geven op de herhaalde vraag waarom de keuze voor deze kop is gemaakt.
Internationaal is het niet anders. De Britse tabloids, vooral The Daily Mail, voeren de boventoon met een opeenstapeling van speculaties over mogelijke verbanden met de vermissing van andere kinderen, tot de onvermijdelijke Maddie aan toe. ‘Dit geeft wereldwijd hoop aan de ouders van vermiste kinderen’, zegt de woordvoerder van de McCanns. Kerry Needham is de moeder van het in 1991 op Kos verdwenen kleutertje Ben. Ze heeft altijd geloofd dat haar kind door zigeuners is gestolen en ze heeft al talloze keren documentbewijzen en dna-testen weten af te dwingen van in kampen en op stranden gespotte blonde kinderen van Roma. ‘De Griekse politie heeft altijd tegen ons gezegd dat Roma geen baby’s stelen’, zegt ze nu. ‘Maar nu weten we: dat doen ze dus wel.’ Het grote stigmatiseren is begonnen.
De Griekse politie pakt direct flink uit met allerlei materiaal dat gretig door de internationale media wordt overgenomen. Zo worden bij het persbericht over de arrestatie van Christos Salis en zijn vrouw Eleftheria Dimopoulou foto’s van de arrestanten toegevoegd. Zowel van het echtpaar met het kind als reguliere politiefoto’s. De reacties op internet liegen er niet om, met talloze beoordelingen als ‘monsters’ en ‘primitieven’. Als een week later een Grieks burgerstel op heterdaad wordt betrapt bij het kopen van een Albanese baby voor vierduizend euro staan hun initialen niet eens in de krant.
Van Maria is een hele serie foto’s gemaakt. Het meest populair is de foto waarop ze smekend de lens in kijkt, haar handjes met vingers die paars zien van de inkt van het vingerafdrukken nemen ineengestrengeld, vage vlekken in haar gezicht. De foto, die is gemaakt vijf minuten nadat ze met tranen en in paniek van Eleftheria gescheiden is, ontlokt op de site van Elsevier de reactie dat ‘dat kind al helemaal die gluiperige bedelende zigeunerblik heeft’, en ‘waarschijnlijk al voorgoed verpest is’.
In mei 2013 heeft Katerina Thoidou, van de antifascistische organisatie Keerfa, de ‘routine-invallen’ in Roma-wijken al gehekeld: ‘Is dit nu echt de tijd om de honkbalknuppel die achter de deur van het eerste huis van een kamp gevonden wordt in beslag te nemen? Die staat daar voor de bescherming van gezinnen! Het lijkt wel of de politie het gewelddadige nazi’s extra makkelijk wil maken.’ De politie geeft nu foto’s vrij van de inderdaad tamelijk magere ‘vangst’ van de inval in Tabakou: drie vuurwapens, waaronder een jachtgeweer en een penschieter, kleine hoeveelheden wiet en valium, wat mogelijk gestolen gereedschap en elektronica. Uitgestald, en voorzien van ronkende bijschriften – zo worden twee blanco chipkaarten gepromoveerd tot ‘creditcards’ – lijkt het nog wat. Helemaal voor onoplettende nieuwsconsumenten die ervan uitgaan dat alles bij de ‘ontvoerders’ van Maria is gevonden. Maar het betreft de buit van zeventig huishoudens. Er wordt meegedeeld dat er een stapel papieren en twee identiteitsbewijzen zijn gevonden, waar grootschalige fraude met kinderbijslag door het echtpaar Salis uit zou blijken. Eleftheria zou opgegeven hebben in één jaar zes kinderen te hebben gebaard. Negen van de veertien opgegeven kinderen zouden spoorloos zijn verdwenen of nooit hebben bestaan. Zo zouden ze enkele duizenden euro’s per maand beuren. Maar binnen een week is die aanklacht verzand in een later ergens te behandelen civiele procedure. De vermeende tweede identiteit blijkt een wel degelijk bestaand familielid in het buitenland te zijn met kinderen. En er zijn kinderen uit een eerder huwelijk.
Het effect van de opgeblazen bijzaken: het gesundes Volksempfinden is gevoed en in de berichtgeving wordt het eerst nog neutrale ‘vinden’ van Maria binnen een dag ‘aantreffen’, ‘weghalen’ en vervolgens ‘redden’. En dan is er de kinderbeschermingsorganisatie Smile of the Child. Directeur Konstantinos Yannopoulos houdt zich allesbehalve op de vlakte. Maria zou ‘smerig’ geweest zijn, ‘angstig’, ‘ondervoed’ en uit een ‘zeer beschadigende omgeving’ zijn gehaald. Iedereen ‘kon zo zien dat het geen Roma-kind was’, ze dachten zelf ‘Scandinavisch’. Maria zou ‘maar enkele woorden Grieks’ kennen, en slechts praten in ‘een Roma-dialect’. Nee, een Roma-tolk hebben ze niet, er wordt gecommuniceerd met gebarentaal. Al snel lijkt het te gaan over een kind dat niet in een plattelandsstadje, maar bij wolven is gevonden.
Nog pijnlijker wordt het als de Roma van Tabakou zich tegen de zwartmakerij trachten te verweren. Maria’s peettante Maria Dimitrou geeft de pers video’s die ze van Maria heeft. Waaronder een filmpje van Maria als peuter en een van een paar maanden geleden. Een klassiek geval van cultuurverwarring dient zich aan. Op twee filmpjes danst Maria: als peuter met een speen in haar mond draait ze rondjes onder ferme sturing van Eleftheria. Een soort dankritueeltje ter ere van haar miraculeuze genezing. Op de recentere video hobbelt ze op een feestpodium verlegen mee met haar peettante en broer. ‘Wie zijn die mensen? Waarom is zij het enige kind dat danst? Danst ze omdat ze er zin in heeft?’ peinst NRC-redacteur Laura Klompenhouwer. Volgens directeur Yannopoulos zijn ze ‘Maria aan het trainen om te dansen en bedelen voor geld, als een klein beertje’. ‘Maria made to dance for cash!’ krijst The Daily Mail.
Na het weekeinde, op 21 oktober, verklaart een plaatselijke arts dat hij de familie en Maria kent en dat ze wel degelijk jonger is dan vijf. Haar inmiddels genezen oogafwijking hangt samen met albinisme. Zijn verklaring wordt echter met nauwelijks verholen dédain ontvangen. Tenslotte hebben, volgens Smile of the Child, specialisten uit Athene, waaronder een medisch-forensisch antropoloog, zich over Maria gebogen en zij hebben niets gezegd over albinisme of oogafwijkingen. Volgens hen is Maria eerder zes dan vier jaar. Ook hebben ze haar gedetermineerd als een ‘Noord-Europees fenotype’. Dat zou bewijzen dat het echtpaar Salis heeft gelogen.
Giorgos Tsakiris, een lokale Roma-vertegenwoordiger, heeft zondagochtend 20 oktober al voor de Griekse televisie gezegd: ‘Maria is echt een Roma-meisje en ze heeft het hier in Farsala veel beter dan haar biologische broertjes en zusjes in Bulgarije.’ Dat zou hij deze zomer van Bulgaarse katoenplukkers hebben gehoord. De broer van Christos Salis is dan al vertrokken om de moeder te zoeken. De tip van Tsakiris wordt verder genegeerd. Hoewel na vijf dagen nog geen match gevonden is met een vermist kind van waar dan ook, houden de autoriteiten verbeten vast aan de ontvoeringstheorie. In Ierland worden in twee Roma-gezinnen de blonde kinderen meegenomen voor dna-testen. In Novi Sad proberen skinheads een blond jongetje te ‘bevrijden’ van zijn grootouders.
Dan wordt op 25 oktober Sasha Ruseva, de biologische moeder van Maria, gelokaliseerd in Bulgarije. Ze leeft tezamen met haar alcoholistische man Atanas en vijf van hun zeven overige kinderen – waarvan er vier even wit zijn als hun zusje. Ze wonen onder erbarmelijke omstandigheden in een eenkamerige bouwval. Sasha, graatmager, ziet er eerder uit als vijftig dan als 35. Ze bevestigt het verhaal van het echtpaar Salis: ze heeft Maria noodgedwongen maar vrijwillig achtergelaten in Griekenland. Maria is eind januari 2009 geboren in het ziekenhuis van Lamia, en is dus vier jaar en negen maanden. Wat er met Maria is gebeurd voordat ze in Farsala belandde, blijft heel schimmig.
Opvallend is dat bijna alle grote media die al een week over de zaak berichten de reactiemogelijkheid onder de artikelen onmiddellijk sluiten. Het is blijkbaar niet de bedoeling dat ze door hun publiek ter verantwoording worden geroepen. Bij Smile of the Child doet woordvoerder Panagiotis Pardalis zijn uiterste best om de eerdere stelligheden van zijn baas te nuanceren. Dat ze smerig was, nou goed, ze bedoelden, die settlements zijn niet de beste leefomstandigheden. Dat dansen? Please, smeekt hij, we hebben achttien tehuizen en zien vreselijke dingen… goed, misschien was het een beetje voorbarig. Maria, die overigens vloeiend Romani blijkt te spreken, maakt het goed. Ze heeft ‘alleen’ de eerste dagen gehuild, maar heeft nog steeds, herhaalt hij toch nog wat insinuerend, niet gevraagd naar haar adoptieouders. Het liefst tekent ze en verzorgt ze poppen, waarvan ze voor het slapen gaan de gezichtjes wast en met Roma-wiegeliedjes toezingt. Dat klinkt niet als een kind dat gered is uit een liefdeloze, uitbuitende omgeving, zeg ik. ‘Kinderen zijn sterk’, is zijn ontwijkende antwoord. De politie, met in haar kielzog wat rest aan massamedia, zoekt een andere uitweg. Ze richten zich op wat de familie Salis eigenlijk met Maria van plan was. Zonder enige gêne over voorgaande boudheden wordt de volgende theorie ontvouwd: Maria zou van grote waarde kunnen worden in de bruidshandel; een blonde vrouw kan zich onopvallend tussen toeristen mengen om ze te beroven!
Hoewel nu de eerste antistukken verschijnen van beschouwers die het allemaal te gortig is, worden invallen op Roma-settlements met algemene Griekse instemming geïntensiveerd in plaats van herzien. Nu is het doel ‘onderzoek naar kinderhandel’. Ondertussen heeft het ziekenhuis van Lamia naar aanleiding van de geboorte van Maria aldaar even het stof uit de registers geklopt. Wat blijkt: tussen 2007 en 2012 zijn in het ziekenhuis 270 Bulgaarse vrouwen, meest Roma, bevallen. Allen zouden in barensnood gevonden zijn langs de openbare weg, en hebben, net als Sasha Ruseva, opgegeven ‘alleenstaand’ te zijn. Ze geven ook een vals huisadres, om onmiddellijk na de bevalling te verdwijnen. Van die kinderen worden er 107 in het ziekenhuis achtergelaten en direct geadopteerd. Het patroon is bekend. Dit heeft zich eerder in klinieken en instellingen voorgedaan en betekent maar één ding. De vrouwen zijn geronseld om in Griekenland te bevallen, waar private, onderlinge adoptie is toegestaan, zolang het kind niet ‘wordt gereduceerd tot handelswaar’. Alleen is dat vaker wel het geval, en wordt er flink verdiend door betrokken artsen en advocaten, zo schrijft researcher kinderwelzijn Katarina Nanou in 2010 in haar paper The Social Acceptance of Illegal Practices in the Greek Adoption System. Moeders die van adoptie willen afzien worden geïntimideerd, want de adoptieouders willen een nog ‘onbeschadigde’ dus zo jong mogelijke baby. Nanou besteedt in haar paper ook aandacht aan het probleem van het ‘overschot’: kinderen die gehandicapt zijn, of op andere wijze niet voldoen aan de eisen van de kopers. Zij lopen het risico in een ‘wegwerkcircuit’ te belanden. Hoogstwaarschijnlijk is dit de geschiedenis van Maria.
De betrokkenheid van Roma bij kinderhandel is dus vooral in de rol van slachtoffer. Desondanks schrijft The Telegraph: ‘Het onderzoek naar childtrafficking, waar de Roma in sterke mate mee geassocieerd worden (…)’ Ondertussen blijft het echtpaar Salis vastzitten – zodat ze de mond gesnoerd is tot de aandacht helemaal geluwd is, denkt Tabakou. En Yannopoulos van Smile of the Child doet ook weer een duit in het zakje. Hoewel hij stelt dat ‘we ervan moeten leren niet spoorslags van ontvoering of handel uit te gaan’, voegt hij daar later aan toe dat Maria’s geval ‘een doos van Pandora heeft geopend over wat er allemaal aan de hand is met Roma en de uitbuiting van kinderen in Europa’. Dat er zo weinig data beschikbaar zijn, is ‘omdat de autoriteiten er geen werk van maken, bang als ze zijn om van racisme beschuldigd te worden’. En zo is dan de derde pijler van de racistische drietrapsraket in werking getreden: de zondebok. Onderzoekster Nanou is een andere mening toegedaan dan de Smile-directeur: ‘De extreme armoede onder Roma in Bulgarije is een goudmijn voor corrupte autoriteiten en medici die geen belang hebben bij verandering.’
De opvangouders van Maria werden klassieke zondebokken door eeuwenoude mythes en stigmatisering van Roma. Zelfs nu blijkt dat autoriteiten en media het bij het verkeerde eind hebben, is het gezichtsverlies voor hen beperkt – zo krachtig zijn de vooroordelen. Politieke en commerciële uitventerij van deze zaak blijft onbestraft en de handel in Bulgaarse adoptiekinderen zal weinig in de weg gelegd worden.
Beeld: Mario Kouri / Der Spiegel & IISG