Beppe Grillo’s helblauwe ogen stonden koud toen hij vorige week uit zijn vaste hotel Forum in Rome naar buiten kwam. Voor de ingang wachtte het peloton microfoons en camera’s. Het was dinsdagochtend 21 juni, de tweede dag na de grote overwinning van ‘zijn’ vrouwelijke burgemeesterskandidaten in Rome, Turijn en nog een twintigtal andere Italiaanse gemeenten. De jonge advocate Virginia Raggi (38) was met een monsterzege van ruim 67 procent de nieuwe burgemeester van Rome, de moeilijk te veroveren, cynische hoofdstad van de eeuwige macht, corruptie en kerk.
Rome en de ster Virginia symboliseerden de landelijke triomf van Grillo’s nog jonge MoVimento 5 Stelle, de Vijf Sterren Beweging. Alle reden dus om te stralen die ochtend, zo vlak naast het Forum Romanum, en als er iemand goed is in stralen, is het Beppe Grillo. Maar zijn ogen stonden koud en er lag een grimmige trek om zijn mond.
‘Grillo, het lijkt warempel wel of u en premier Renzi het voor het eerst een keertje eens zijn. Renzi heeft zelfs toegegeven dat u hebt gewonnen!’ riep een journalist door een microfoon boven de anderen uit. Het was als lollig voorzetje bedoeld, in de hoop dat Beppe hem in zou koppen en een van zijn oneliners zou leveren die het altijd zo leuk doen op tv.
Maar Grillo keek met diepe minachting naar het woud van gestrekte armen met microfoons en de lachjes van wie ‘Beppe! Beppe!’ roepend hoopten nog een bandje te smeden met de winnaar, al hadden ze voor zijn Vijf Sterren de afgelopen jaren nooit wezenlijke belangstelling getoond en alleen de flaters gretig uitgesponnen.
‘Alleen dit, jongens’, zei hij, ‘het is hopeloos. Het zal jullie nooit lukken. Jullie hebben zeven jaar geleden de geboorte van onze beweging niet gesnapt omdat jullie ons wilden inkapselen in jullie taalgebruik, in jullie denkkaders. En jullie snappen de evolutie van de Vijf Sterren nu al weer niet. Jullie hebben niet door dat jullie inmiddels buiten de realiteit staan. Ga eerst eens wat doen aan dat cliché-taaltje en die versleten kaders van jullie, dan kunnen we misschien ooit samen praten.’ En hij probeerde het portier van het stadsautootje waarmee hij zich door Rome laat vervoeren dicht te wrikken, maar dat ging zomaar niet. Er moest toch een quote worden gehaald en dit was natuurlijk geen quote.
Iemand probeerde nog: ‘Maar u hebt gezegd: dit is pas het begin. Het begin van wat, Beppe?’
Hij trok een vies gezicht. ‘Horen jullie jezelf? Beseffen jullie dat jullie alleen maar over het niets kunnen praten? De manier waarop jullie met taal en informatie omgaan, hóren jullie jezelf eigenlijk? Pas even op voor de handjes!’ En hij klapte het portier dicht, zwaaide spottend door het raampje naar de camera’s en verdween in de Romeinse verkeersstroom richting Colosseum. Niemand had gelachen. Wat een arrogante klootzak toch, die Beppe Grillo.
De lach is al een tijdje uit zijn ogen verdwenen. Beppe Grillo (68) is sinds ruim twee maanden in de rouw. Hij is verse weduwnaar, zou je kunnen zeggen, van de op 12 april aan een hersentumor overleden Gianroberto Casaleggio (61), de medeoprichter van de Vijf Sterren Beweging. De ‘goeroe’, zoals internetstrateeg Casaleggio spottend werd genoemd, was Grillo’s mentale tweelingbroer, al waren ze uiterlijk elkaars tegenovergestelde. Zo extravert, ad rem en soepel de massa’s op pleinen bespelend als Grillo is, zo introvert, nurks, en robotachtig was zijn wederhelft.
Het was Casaleggio die meer dan tien jaar geleden inzag dat het enorme menselijke kapitaal dat Beppe Grillo in dertig jaar als cabaretier en zelfbenoemde nationale ombudsman had opgebouwd gekanaliseerd kon worden in een blogpartij. Grillo was toen het stadium van grappen en grollen als cabaretier al ruim voorbij, in het corrupte Italië met zijn elite die comfortabel in de boot van de macht zit, en de miljoenen die er in rondjes omheen zwemmen met als enige ambitie om ook aan boord te mogen. Italianen zijn niet het volk van de revolutie, ze eten liever mee, maakt niet uit van welk bord, besmeurd met bloed van de maffia of voorzien van de walmende prak uit de beerput van corruptie. ‘Aggiungi un posto a tavola che c’è un amico in più’, zo gaat een populair Italiaans liedje dat iedereen graag meezingt, ‘zet een stoel bij aan tafel voor nog een vriend erbij’.
Maar niet iedereen in Italië wil bijschuiven aan de al afgeladen tafel van de macht en de vriendjespolitiek, en bovendien is er geen plaats voor iedereen, zeker niet voor het soort mens dat op Grillo afkomt, eenlingen die nog geloven in een betere wereld. De naïevelingen.
Casaleggio zag in de succesvolle cabaretier die het in zijn eentje opnam tegen het hele systeem-Italië de ideale magneet om te kijken of het kon: via het net een volksbeweging tegen corruptie organiseren. Het was Grillo’s volk, maar het was Casaleggio’s idee. Vanaf 2004 zijn ze er onafgebroken mee bezig geweest, met veel geduld, oneindige inzet en creativiteit en grote persoonlijke en economische opofferingen. Bespot, beschimpt, in de pers weggezet als ‘populisten’, ‘slopers’, ‘mystici van het net’, ‘gevaarlijke demagogen’. De club in de boot had en heeft veel te verliezen. En de Italiaanse pers wordt voor een belangrijk deel door de boot gesubsidieerd. Vandaar die dodelijke blik in Grillo’s ogen als hij met ze praat, of ze beter gezegd toeblaft. Italiaanse journalisten zijn voor hem de slippendragers van het systeem. Hij haat ze, en dat is wederzijds. Van links tot rechts, passerend over het midden.
Zelfs op maandag 20 juni, de dag na de grote overwinning van Grillo’s Vijf Sterren in Rome en Turijn, lukte het Italië’s grootste (en linkse) krant La Repubblica niet de antipathie te onderdrukken. In een zuur commentaar op de voorpagina vielen zinnen te lezen als: ‘Beppe Grillo, die zich gedurende deze hele campagne niet heeft laten zien, viel in de nacht Rome binnen om Virginia Raggi te omhelzen, of wellicht om zich in haar schijnwerpers te manoeuvreren.’ Of: ‘Vijf Sterren heeft na deze zege de ogen van de hele wereld op zich gericht. Als ze van plan zijn om wat anders te worden dan het folkloristische protestfenomeen dat ze tot nog toe tijdens hun korte bestaan zijn geweest, kunnen ze zich vanaf vandaag geen fouten meer permitteren.’
De wereldberoemde Beppe Grillo die zich in de schijnwerpers van de tot deze burgemeestersverkiezingen volmaakt onbekende Virginia Raggi zou willen manoeuvreren? Terwijl al jaren gezegd en geschreven wordt dat de Vijf Sterren Beweging alleen maar drijft op Grillo’s naam en faam. Dan doet hij een stap terug, of ‘opzij’, zoals Grillo het noemt, en dan is het weer niet goed. En ‘folkloristisch protestfenomeen’? Voor een beweging die bij de verkiezingen van februari 2013 vanuit het niets 25,55 procent van de stemmen wist te veroveren, en waar de hele wereld toen op af kwam rennen?
Een ‘komiek in de politiek’, dat kon natuurlijk nooit goed aflopen, maar het was wel een heerlijk verhaal. Men verkneukelde zich op de tribune over de eerste missers en uitglijders van het zooitje ongeregeld dat Grillo en Casaleggio aanvankelijk het woord lieten voeren. Het was allemaal wat te snel gegaan, een scherpe blogger is nog niet hetzelfde als een geschikte woordvoerder in het parlement. Ze staan nog op het netvlies, de Roberta’s en de Vito’s, de eerste ‘Grillo-burgers’ die waren ontrukt aan hun dagelijkse bestaan achter de laptop en ineens in de echte wereld het woord moesten voeren voor een beweging waar de ogen van de hele wereld op gericht waren – vooral als het mis ging. Ze zijn na een paar maanden blunderen met zachte hand naar de tweede linie begeleid. Er moest anders worden gezocht en geselecteerd. Het talent was in huis, maar talentvolle mensen zitten meestal niet op de eerste rij met hun vinger te zwaaien.
Inmiddels heeft Vijf Sterren, na een eerste jaar van vallen en opstaan, in korte tijd een leidinggevende klasse weten te produceren waar alle andere Italiaanse partijen jaloers op zijn. Over de pas dertigjarige Luigi Di Maio, de onberispelijke vice-voorzitter van het parlement (de jongste ooit), is iedereen het eens. Een toptalent, altijd met de juiste, concrete antwoorden, nooit boos, nooit gehaast, geduldig door andermans verbale aanvallen ploegend met een klein spotlichtje in de ogen. Hij staat volledig in dienst van de zaak, Luigi Di Maio, is niet bezig met te laten zien hoe slim en geestig híj wel niet is, maar alleen met het resultaat: snappen de mensen ons? Een bijzondere eigenschap voor een politicus, zeker zo’n jonge.
Hij zou de ideale premier van Italië zijn, is al vaak geopperd door vriend en opvallend genoeg ook vijand. Een jongen uit het achterstallige Napels waar nooit iets anders vandaan lijkt te kunnen komen dan Gomorra. Luigi Di Maio is een politicus zoals iedere partij hem graag zou hebben. Hij is van het soort dat je niet vindt in de wandelgangen van de macht, wachtend met het aktetasje op schoot. Luigi Di Maio meldde zichzelf via de blog aan om eerst eens wat te betekenen in zijn eigen geboortestreek, het Napolitaanse Pomigliano d’Arco. Hij deed het zo goed dat hij binnen de kortste keren doorstootte naar de hogere kaders (eerlijk gekozen via een stemming op het net). Grillo zegt over hem: ‘Laat in godsnaam Luigi Di Maio praten in mijn plaats. Hij kan het veel beter, hij is nog jong, en hij is nog in een goed humeur.’
Verrassend goed zijn ook Roberto Fico (41), voorzitter van de parlementaire toezichtcommissie op de publieke omroep Rai, en Alessandro Di Battista (37), parlementslid. Ze worden voortdurend gevraagd in talkshows, en ze gaan ook, iets wat aanvankelijk niet mocht. Het wantrouwen van Grilllo en Casaleggio jegens het systeem was zo groot dat er een verbod gold op tv-optredens. Niet op tv mee gaan schreeuwen met de corrupte politieke klasse die iedereen mee de afgrond in trekt. Blijf schoon, blijf onbezoedeld! Maar over die eerste fase van smetvrees is Vijf Sterren inmiddels heen.
Het ligt aan wie je stuurt, hebben ze ontdekt. Di Maio, Fico en Di Battista zijn ijzersterk. Er is geen politicus die ze eruit kan schreeuwen. Zíj hebben de feiten aan hun kant en blijven ze rustig opsommen, op lage, kalme toon, niet uit het veld te slaan, en ze laten zich andermans tempo nooit opdringen (‘ik heb u ook laten uitpraten, mag ik mijn redenering even afmaken?’).
De feiten die inmiddels dankzij de aanwezigheid van Vijf Sterren tot de Italiaanse politiek zijn doorgesijpeld zijn de volgende. m5s (MoVimento 5 Stelle) heeft de ‘rimborso elettorale’ (de verkiezingsvergoeding) geweigerd waar ze recht op had volgens de exorbitante verdeelsleutel die de Italiaanse politiek zichzelf heeft toebedeeld, ondanks een referendum waarin de kiezer zich massaal tegen subsidiëring van politieke partijen op kosten van het volk had uitgesproken. De 42 miljoen euro die m5s in kas had kunnen hebben, zijn blijven liggen in de staatskas. Nooit eerder gebeurd in de Italiaanse politiek.
Alle parlementariërs van de m5s dragen de helft van hun salaris af voor het microkrediet ten gunste van kleine (startende) ondernemers die nergens kunnen aankloppen, omdat Italiaanse banken alleen geld lenen aan wie het drie keer kan waarborgen (huizen, ouders, familiekapitaal). Van de inmiddels zestien miljoen euro die op die manier zijn gespaard konden tweeduizend Italiaanse bedrijfjes worden gestart of gered. Als het financieel weer goed gaat, wordt het geld teruggestort ten behoeve van nieuwe ondernemers. Bijna alle bedrijfjes hebben aan dit gentleman’s agreement met m5s voldaan.
En dan de strijd tegen privatisering van het drinkwater (ook hier is massaal tegen gestemd in een referendum, maar in Italië doe je het dan gewoon toch en geef je het een andere naam), de strijd tegen het monster Equitalia, het incassobureau van de staat dat vele zelfmoorden op zijn geweten heeft wegens totale non-communicatie en het adagio ‘altijd eerst betalen’. Allemaal items die op de kaart staan dankzij de Vijf Sterren. Het minimumloon voor de burger (duizend euro per maand, een soort werkloosheidsvoorziening voor mensen die buiten het systeem vallen, wat voor zowat alle jongeren geldt) is er nog niet door, maar Vijf Sterren hamert er iedere dag op. Het is het belangrijkste programmapunt, panisch tegengehouden door de zittende macht, want er zijn in Italië veel te veel mensen die buiten het systeem vallen.
Het is nog maar een beginnetje. Maar het geeft al wat lucht. En vooral: mensen voelen zich minder alleen. Er is een groepering waarbij je terecht kunt, waar je gehoord wordt, en die je via het net in contact brengt met mensen in de buurt die iets voor je kunnen betekenen. Wie geholpen kan worden wordt geholpen. Een eenvoudig, ouderwets programmapunt waar de oud-communistische partij, de Partito Democratico van premier Matteo Renzi, al lang geleden afscheid van heeft genomen.
Deze burgemeestersverkiezingen in de belangrijkste steden van Italië waren een debacle voor Renzi en dus voor de PD. De solide communistische traditie van de partij is links ingehaald door de Vijf Sterren Beweging. Zij wonnen in de periferieën en in de probleemwijken, waar men zich niet meer vertegenwoordigd voelt door de twitterende premier, die niet heeft begrepen dat jezelf profileren op de sociale media niet hetzelfde is als mensen horen en zien. Dat kan ook, via internet, maar dan moet je het anders doen. Bij de Vijf Sterren is internet een middel om mensen erbij te betrekken, niet om de ellende van de mensen van het lijf te houden.
‘Gianroberto en ik spraken elkaar de afgelopen elf jaar vijf keer per dag. Ik voelde me beschermd door zijn aanwezigheid, ik wist dat hij er altijd was. Als ik beledigd werd, werd hij beledigd. We leefden voor hetzelfde ideaal. Ik mis hem verschrikkelijk.’ Dit zei Beppe Grillo een paar weken na de dood van Casaleggio. De blik in zijn ogen en zijn toon zijn veranderd. Er is geen ruimte meer voor spel. Tot de dood van zijn geestverwant kon Grillo dollen en provoceren in de zekerheid dat Gianroberto Casaleggio de zaak zou rechtbreien op het net. De site beppegrillo.it werd beheerd door Casaleggio en bood dagelijks scherp geschreven, heldere, soms zelfs geestige uitleg van wat er allemaal gebeurde in Italië.
Het was duidelijk dat er een brein achter zat. Grillo zelf verscheen soms even op een filmpje om met rollende ogen ergens een komische illustratie bij te leveren. Maar de toon en de visie op de beppegrillo-site waren van Casaleggio, en het was duidelijk dat hij behalve dat hij goed kon schrijven ook een soort ideologische vader voor de gemeenschap was. Nu beheert Casaleggio’s zoon Davide (40) de site, wat resulteert in praktische dienstmededelingen, maar de toon is er niet meer. De ziel is uit de site.
De ziel is niet uit Beppe Grillo, en ook niet uit de Vijf Sterren Beweging. Integendeel, ze hebben nu het mooiste resultaat bereikt, met de twee jonge vrouwelijke burgemeesters in Rome en Turijn, en aan de staart van de vlieger nog een hele sliert andere overwinningen door heel Italië, van zuid tot noord. Hoe graag had Grillo juist dit resultaat – Rome! – met Gianroberto Casaleggio willen vieren. ‘Of Italië geeft ons nu eens echt de kans, of ik denk dat ik er maar eens een beetje mee stop’, had Grillo aan de vooravond van deze burgemeestersverkiezingen gezegd.
Italië heeft ze echt de kans gegeven. Het volgende doel is Luigi Di Magio als premier, heeft Grillo al gezegd, en hoe eerder hoe beter. Hij meent het bloedserieus. Wie wil lachen, mag weer gewoon een kaartje kopen voor zijn shows.
Beeld: (1) De nieuwe burgemeester van Rome, Virginia Raggi, en Luigi Di Maio, vicevoorzitter van het parlement, tijdens het laatste optreden voor de verkiezingscampagne van MoVimento 5 Stelle (Luigi Mistrulli / SIPA / HH); (2) Beppe Grillo bij Hotel Forum in Rome, 21 juni (Angelo Carconi / EPA / ANP)