Een Rus die een paar jaar in het buitenland wil doorbrengen – zeker een met jonge kinderen – zou geen seconde overwegen om voor Nederland te kiezen. Tenminste, als hij zich een beetje informeert over de stand van zaken hier. In het lijvige Rapport over de mensenrechtensituatie in de Europese Unie ontmaskerde het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken Nederland eerder deze maand als een van de ergste mensenrechtenschenders van het continent.
Dat is geen geringe prestatie, want de hele Europese Unie is volgens het rapport een bijzonder onaantrekkelijk gebied, waar ‘de serieuze problemen op het gebied van mensenrechten zich alleen maar verdiepen’, en waar ‘een gestage groei’ plaatsvindt van ‘xenofobie, racisme, gewelddadig nationalisme, chauvinisme en neonazisme’. Een unie bovendien die andere landen ‘neoliberale waarden als universele levensstijl’ wil opdringen en ‘een uitheemse blik op homoseksualiteit’. Maar Nederland steekt in die poel van narigheid zijn buurlanden nog voorbij.
Rusland maakt zich grote zorgen over een hele waslijst aan onfrisse zaken in ons land, zoals de opsluiting, intimidatie en illegale uitzetting van immigranten, aan marteling grenzende praktijken in gevangenissen, verregaande samenwerking met Amerikaanse afluisterpraktijken, Nederlands spilfunctie in mensenhandel, het afluisteren van journalisten en de arbeidsdiscriminatie van vrouwen en jonge allochtonen. Het schrikwekkendst is voor Moskou hoe Nederland pedofielen ruim baan geeft: hoe het aanhoudende verzoeken van de Europese Raad voor Bescherming van Kinderen Tegen Seksuele Exploitatie naast zich neerlegt, hoe de rechter en regering een heuse club voor pedo’s in bescherming nemen en hoe de hoge, van kinderverkrachting beschuldigde overheidsfunctionaris Joris Demmink mocht aanblijven en ‘in staat was de rechtsgang te beïnvloeden’.
Het is een pijnlijke opsomming, maar in Nederland werd deze kritiek weggelachen als een doorzichtige jij-bak: vanwege al ons gezeur over homo’s in Rusland kaatste Moskou de bal terug. GeenStijl plaatste het document op zijn site onder de naam ‘russenbitchenterug.pdf’. Even lachen om wat zíj over óns te zeggen hebben – geen verdere aandacht nodig.
Maar afgezien van de arrogantie die in dat wegwuiven ligt, is het Russische rapport ook een stuk interessanter dan een doorzichtige jij-bak. Het is namelijk niet alleen een lange neus naar West-Europa, maar ook een onderdeel van een serieuze, doordachte poging van Rusland om soft power uit te oefenen buiten zijn grenzen. ‘Soft power is altijd Ruslands probleem geweest. Dostojevski schreef al over hoe onaantrekkelijk Rusland is in de ogen van Europa: altijd armer, altijd autoritairder’, zegt politicoloog en journalist Anatol Lieven, hoofd oorlogsstudies aan King’s College, Londen.
‘Poetin zoekt daarop een antwoord’, aldus Lieven, ‘en hij heeft nu een thema te pakken dat lijkt aan te slaan. De aanvallen op homoseksualiteit en pedofilie zijn in de eerste plaats bedoeld voor binnenlandse consumptie. Maar interessanter is dat ze ook een ideologische component hebben. Poetin probeert met zijn conservatieve, antiliberale koers een cultureel-ideologische basis te creëren voor een economische en politieke invloedzone van Rusland buiten zijn grenzen. De Russische inspanningen tegen het verdrag tussen Oekraïne en de EU, die tot de huidige crisis in Oekraïne hebben geleid, zijn op hetzelfde doel gericht. De Russische bestuurselite ziet zo’n zone als absolute noodzaak om Rusland niet te laten vervallen tot periferie in de wereld, tot leverancier van grondstoffen aan grote Trans-Atlantische en Trans-Pacific Partnerschappen die de grote economieën met elkaar voorbereiden.’
Hoe de wereld eruitziet vanuit het Kremlin is een vraag waar westerse intellectuelen al decennialang mee worstelen. Uit 1946 stamt bijvoorbeeld Why They Behave Like Russians, een boekje van een Amerikaanse journalist die voor de VN had gewerkt in Kiev. Deze John Fischer probeerde zijn landgenoten uit te leggen waarom de goede bondgenoot van gisteren opeens klaar leek om de Derde Wereldoorlog met de VS uit te vechten. Rusland was volgens Fischer vijandig naar het Westen omdat het ‘een gewonde gigant’ was, getraumatiseerd door oorlog en chaos. Rusland werd geregeerd door ‘de bange mannen in het Kremlin’ die met een bombastische en agressieve koers hun diepe onzekerheid wilden maskeren en hun hunkering naar bescherming en veiligheid.
Anno 2014 zijn de methoden en het vocabulaire om het gedrag van De Rus te verklaren nog nauwelijks veranderd. Metaforen als ‘de gewonde gigant’ zijn nog altijd populair. En nog altijd grijpen Amerikaanse diplomaten naar de psychoanalyse om het Russische gedrag te duiden. ‘Bipolaire stoornis van het Kremlin’, is hoe een Amerikaanse diplomaat de Russische opstelling in internationale zaken verklaarde in Newsweek. Want hoe was anders te verklaren dat Rusland sancties tegen Iran toestond, maar daarna Iran onderzeeërs en raketten verkocht? Of dat de Russische premier Medvedev opriep tot een nieuw hoofdstuk in Europese veiligheid en later dreigde om kernraketten te plaatsen in Kaliningrad, bij de Poolse grens? Ook in Nederland dook deze term een enkele keer op. Want het Nederland-Rusland-jaar voelde bepaald bipolair aan: staatsbezoeken naast schofferingen, culturele uitwisselingen naast piraterij-rechtszaken en diplomatieke relletjes.
De verklaring voor zo’n bipolaire of andersoortige stoornis in het Kremlin ligt in zulke analyses vaak bij historische trauma’s die Rusland of de Russen hebben opgelopen: oorlogen, hongersnoden, invasies. In het geval van de huidige machthebbers is dat trauma de val van de Sovjet-Unie. Poetin en Medvedev zijn opgegroeid met het idee dat hun land een supermacht was, maar zagen het ineenzinken en verdwijnen, om als verarmde en achterblijvende macht van de tweede statuur terug te keren. Zodoende hun obsessie met het herstel van de Russische macht en hun soms bizarre gedrag om dat te bewerkstelligen.
Het is voor politicoloog Anatol Lieven een beproeving om dit allemaal aan te horen. Hij zucht en steunt als dit standaardbeeld wordt uitgerold en bedenkt waar hij moet beginnen. ‘Luister, Rusland wordt niet gerund door een stel idioten. Als je Sergej Lavrov, de minister van Buitenlandse Zaken, tegenover zijn westerse tegenhangers zet, laat hij ze in ontwikkeling en verfijning allemaal achter zich’, zegt hij. ‘Eén ding is cruciaal om Poetin, Medvedev en andere Russische machthebbers te begrijpen, en dat is niet hun jeugdtrauma en dat zijn niet hun Russische genen. Het essentiële ding om te begrijpen is dat ze zijn vastgeklonken aan de Russische staat en dat ze handelen zoals ze dat in het belang vinden van Rusland. Ze zijn daarin niet anders dan hun Amerikaanse tegenhangers, of hun Indiase of Chinese. In Europa zijn we vergeten hoe we moeten nadenken over macht, hoe we het moeten uitoefenen, het moeten proberen te vergaren. Macht is in Europa een vies woord geworden. Maar niet in Rusland. Als je wil begrijpen waarom Poetin en anderen zich internationaal opstellen zoals ze doen, moet je begrijpen hoe zij het nationaal belang van Rusland definiëren, en niet dwaalsporen op gaan van de pseudo-psychologie. De Russische bestuurselite denkt fundamenteel over de wereld in machtstermen, in machtsrealisme. Alleen zo is hun beleid te begrijpen.’
Lieven, een telg uit een oud Duits-Baltisch prinsengeslacht, is een man met een lange staat van dienst in de machtsanalyse. Hij groeide op in Engeland en begon zijn carrière als correspondent voor Britse media in Zuid-Azië en de voormalige Sovjet-Unie. Na zijn overstap naar de academische wereld bleef hij artikelen schrijven over internationale zaken in een waslijst aan prominente media, en schreef hij boeken over Rusland, Oekraïne, de Baltische staten, de VS en Pakistan.
Een goed begrip van het machtsdenken van de Russische elite zou westerse regeringen voor onaangename verrassingen kunnen behoeden, denkt Lieven. ‘Neem Oekraïne’, zegt hij. ‘Dat gebied wordt al een slordige duizend jaar door Russische leiders als een vitaal belang beschouwd. Ik hoop dus dat niemand in Brussel verbaasd was dat Poetin er hard tegenin koerste toen de Europese Unie Oekraïne een associatieverdrag aanbood. Dat ligt echt niet aan Poetin; wie er ook in het Kremlin zetelt, hij zal altijd bijzonder veel belangstelling hebben voor wat er in Oekraïne gebeurt. De vraag voor de EU is: willen we die strijd echt aangaan?’
In Europa wordt de Russische inmenging in Oekraïne of andere buurlanden vaak gezien als het resultaat van een achterhaalde, onvolwassen weigering van Russische leiders om mentaal afscheid te nemen van de Sovjet-Unie. Lieven ziet het anders. ‘Rusland heeft een economisch probleem, dat kan iedereen binnen en buiten Rusland zien. De Russische regering probeert te leren van meer succesvolle economieën zoals de EU en heeft besloten dat het een grotere, geïntegreerde economische zone moet bouwen. Het is volstrekt logisch dat Rusland dan als eerste kijkt naar de voormalige Sovjet-Unie, die economisch nog steeds sterk met Rusland verbonden is. Daar wil Rusland de Euraziatische Unie oprichten, die van start moet in 2015. Als eerste stap heeft Rusland een douane-unie opgericht waar Wit-Rusland en Kazachstan ook toe behoren. Maar de Russische regering realiseert zich dat zo’n unie kansloos is zonder Oekraïne. Daarom speelt het Kremlin het ook zo hard.’
‘In Europa wordt die douane-unie die Rusland aan Oekraïne biedt niet serieus genomen als alternatief voor de EU, maar het Kremlin is juist bloedserieus’, vervolgt Lieven. ‘Ze zien een wereld voor zich van steeds grotere economische unies en associaties. Rusland weet maar niet economisch te groeien als de grondstofprijzen laag zijn en het moet dus in actie komen. Vorige week spraken de EU en China over diepere economische betrekkingen. Zoiets krijgt nauwelijks aandacht in Europa zelf, maar in Rusland beginnen dan alle alarmbellen te rinkelen. Zo’n Europees-Chinese toenadering is niet expliciet tegen Rusland gericht, maar vanuit Moskou gezien is ze zeer bedreigend. Het wordt in Rusland nooit expliciet gezegd, maar het is voor de Russische elite een absolute nachtmerrie om gedomineerd te worden door China.’
Lievens nadruk op economie sluit aan op de Strategische toekomstverkenning die Poetin zelf schreef toen hij twee jaar geleden voor de derde keer aantrad als president. Ruslands onzekere economische toekomst stond daarin centraal, te bestrijden met een economische unie. De vergroting van de Russische soft power wordt erin genoemd, met gebruik van sociale media en inzet van de Russische diaspora over de wereld. En prominent was het gevaar dat de instabiele, gevaarlijke wereld opleverde voor Rusland – een wereld die voortdurend uit evenwicht wordt gebracht door slecht doordacht westers interventionisme en een door de VS gedreven ‘re-ideologisering van de internationale betrekkingen’.
‘Het is in het Westen moeilijk om goed na te voelen hoe diep in Rusland de weerzin tegen westerse interventies zit’, zegt Anatol Lieven. ‘Ten eerste is de Russische elite doordrongen van een diep gevoel van westerse hypocrisie. Deels gaat de wrok naar Europa. Intelligente Russen voeren altijd als argument aan hoe Europese landen zelf internationaal opereerden toen zij machtig waren, en hoe Europeanen nu over Rusland oordelen. Maar grotendeels gaat de ergernis naar de VS. De Amerikaanse promotie van democratie wordt breed gezien als een bijzonder doorzichtige pr-lijn, zolang notoire mensenrechtenschenders als Saoedi-Arabië zich onder de grootste Amerikaanse bondgenoten bevinden. De VS gebruikten ‘democratie-promotie’ de afgelopen jaren voor interventies die in Russische ogen duidelijk willekeurig waren of gericht op Amerikaanse belangen. Dat ergert Russen in alle lagen van de bevolking enorm. Veel Russen zien in westers interventionisme een van de gevaarlijkste krachten ter wereld. Een visie die ze trouwens delen met velen in landen als India, Zuid-Afrika en Brazilië’
‘Ten tweede’, vervolgt Lieven, ‘zien Russische elites hun visie op westerse interventies ook voortdurend bevestigd. Rusland was bijvoorbeeld erg tegen de interventie in Libië, omdat de Russische regering dacht dat het Noord-Afrika zou destabiliseren. En kijk wat er gebeurd is: militanten hebben zich met Libische wapens over heel Noord-Afrika verspreid en al-Qaeda is in Libië neergestreken. Daar had Rusland toch gewoon gelijk? In Syrië was Rusland altijd voor het aanblijven van Assad, net als de cia trouwens. Nu de oppositie steeds meer door extremisten wordt gedomineerd, draaien westerse regeringen langzaam ook die kant op.’
‘Russische elites vinden de VS vaak lijden aan een rusteloze hyperactiviteit. Ze vinden dat de VS hun zelfbedachte rol als verdediger van mensenrechten zo serieus nemen dat het altijd moet lijken alsof de VS iets doen aan een of ander onrecht in de wereld. Maar volgens de Russen ondergraven de VS daarmee vaak de stabiliteit van de internationale verhoudingen. En spelen ze juist – vooral in het Midden-Oosten – de extremistische, terroristische krachten in de kaart die de stabiliteit nog verder aantasten. Het Kremlin is zeer bevreesd voor opkomend islamitisch extremisme en zoekt allianties met landen die zich daar vierkant tegen opstellen, zoals Syrië en Israël. Vanuit het Kremlin ziet de wereld eruit als een instabiele, gevaarlijke plaats die steeds weer aan het wankelen wordt gebracht door een wispelturige, kortzichtige en hautaine supermacht. De Russische elite gelooft werkelijk dat Rusland de wereld beter dient dan de VS.’
Poetins obstructie van het westerse democratiseringsbeleid wordt daarom volgens Lieven door de intelligentsia grotendeels gesteund. ‘Dat is deels uit tactische overwegingen, omdat zij simpelweg willen terugduwen tegen de macht van het Westen’, zegt hij. ‘Natuurlijk zien intelligente Russen wel de merites van sommige westerse standpunten in. Ze delen vaak de westerse kritiek op het Russische regime wel, op de willekeur van de staat. Maar dat betekent niet dat ze daarom weglopen met het Westen.’
Het Russische wereldbeeld is een onderwerp dat in geen jaren zo belangrijk is geweest. Rusland staat centraal in internationale crises rond Iran, Syrië en Oekraïne. Ook de ideeën van Poetin zelf doen er veel toe. Omdat hij veel meer greep heeft op de Russische politiek dan Obama op de Amerikaanse, en meer greep op zijn samenleving, wordt Poetin regelmatig de machtigste man van de wereld genoemd.
Het is bepaald niet zo dat Poetin een radicaal en anti-westers wereldbeeld moet verdedigen tegen een achterdochtig volk. Volgens een onderzoek van zakenblad Forbes vindt een afgetekende meerderheid van de Russen sociale stabiliteit en orde belangrijker dan democratie en rechtszekerheid. Driekwart ‘wantrouwt’ de markteconomie. En een meerderheid vertrouwt de staat meer dan het maatschappelijk middenveld. De onlangs vrijgelaten olietycoon Michail Chodorkovski liet zich dan ook na zijn vrijlating ontvallen dat Poetin ‘liberaler is dan tachtig procent van de bevolking’.
Sinds enkele weken is de Europese Unie openlijk met deze man in een machtsstrijd verwikkeld om Oekraïne. In veel Europese landen is opgetogen ontvangen dat de EU eens haar tanden durft te laten zien en zich niet willoos laat wegzetten door alfa-gedrag uit Rusland. Maar Anatol Lieven waarschuwt: ‘Dit is voor Rusland geen prestigeproject. Als de EU Oekraïne werkelijk haar kant op wil trekken, zal ze een directe machtsstrijd met Rusland aan moeten gaan die het Kremlin nooit zal opgeven.’
De EU kan die machtsstrijd ook niet werkelijk winnen, denkt Lieven. ‘Als Europa Oekraïne werkelijk naar zijn kant wil trekken, zal het bereid moeten zijn om Oekraïne meer te bieden dan Rusland. Tot nu toe is daar geen sprake van: de kortingen op gas en olie die Rusland nu aan Oekraïne heeft geboden, gaan over een veel groter bedrag dan waar de EU mee aankwam. En dat is logisch, want Rusland geeft nu eenmaal meer om invloed in Oekraïne dan West-Europese landen. Als de EU Oekraïne werkelijk wilde winnen, dan gaf ze wat Oekraïne wil: vrije toegang voor Oekraïners tot Europa. Maar dat zal de EU nooit doen en daarom is het associatieverdrag ook een valse belofte.’
‘Het is ook een vals beeld dat de Oekraïense democraten er nu voor knokken. De sterkste macht op straat zijn de fascisten’, aldus Lieven. ‘Maar stel dat dit werkt. President Janoekovitsj wordt eruit gegooid en Oekraïne kiest werkelijk voor de EU. Veel Oekraïners die nu op de barricaden staan, zullen dan over een paar jaar denken: wat hebben we in godsnaam gedaan. We hebben de banden met Rusland doorgeknipt maar we mogen Europa niet in, het Westen is ons vergeten. En dan gaat de bal de andere kant op rollen. Reken maar dat er in Moskou genoeg mannen rondlopen die ervaring hebben met provokatsiya. Het andere kamp kan ook regeringsgebouwen bestormen.’
Dat is voor de Russische regering een donker scenario, maar geen ramp. Veel erger zijn twee andere mogelijkheden die nu reëel lijken: scheuring van Oekraïne in twee staten, of burgeroorlog. ‘Dat laatste zou voor Rusland een absolute ramp zijn, ook omdat het er niet buiten zal kunnen blijven’, zegt Lieven. ‘Opdeling van Oekraïne blijft daarom voor het Kremlin een mogelijk plan B, dat voor Rusland beter is dan oorlog. Maar voor Europa is dat gevaarlijker. Een intact Oekraïne zal altijd blijven laveren tussen Rusland en de rest van Europa, een opgedeeld Oekraïne niet. Het is zeer verontrustend dat hier en in Moskou over dit soort scenario’s gesproken wordt. Laten we niet vergeten wat we dit jaar groots gaan herdenken, en wat daar de aanleiding voor was.’
beeld: Betogers in de Hrushevskyy-straat in Kiev, 24 januari. Eran Oppenheimer